چکیده:
یکی از ویژگی های معماری عصر تیموری بهره گیری از هندسه می باشد که نمود آن در شکوه و عمودیت بناهای عصر تیموری مشخص است. همچنین در این دوره، علوم دقیقه و هندسه به رشد قابل توجهی دست می ابد. این علوم در معماری جنبه کاربردی پیدا می کند و به عنوان یک الگو در ساخت بنا مورد استفاده قرار می گیرد. کاربرد فرمول های هندسی سهم عمده ای در هماهنگی نسبت ها، در توازن و تعادل کل و عناصر آن داشت که از ویژگی های معماری تیموری هستند. معمار پس از تهیه طرح به سراغ مرحله تحقیق عملی می رفت. همچنین در عصر تیموری، پیشرفت هندسه کاربردی و تلفیق علوم دقیقه با معماری باعث نوزایی در علوم و معماری شده بود. بسیاری از معماران، از جمله زین الدین بن قوام الدین شیرازی برای ساخت و طراحی آثار معماری خود از سیستم های تنظیم تناسبات موجود در قرن 9و 10 ه. ق. استفاده می کردند، پایه و اساس این سیستم تناسبات بر مبنای «چند وجهی ها» استوار بود. آن چیزی که از حیث مطالعات معماری دوره ی تیموری مدنظر می باشد، بهره گیری از این سیستم تناسبات در پلان سه بنای «بقعه ابوبکر تایبادی» ، «مسجد گوهرشاد» و «مدرسه غیاثیه خرگرد» و رعایت حجم موزون و تناسبات انسانی در پلان بناهای مذکور است. در این پژوهش نگارندگان سعی بر آن دارند که با توجه به اهمیت سیستم تناسبات و هندسه کاربردی در معماری عصر تیموری به مطالعه و تحلیل هندسه سه بنا از جمله آرامگاه، مسجد و مدرسه بپردازند. در این پژوهش سعی شده است با اتخاذ منابع کتابخانه ای و مشاهده میدانی، با رویکرد تاریخی و تحلیل هندسی سه بنا، از جمله مسجد گوهرشاد، مدرسه غیاثیه و بقعه مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی به بازشناسی تناسبات دوره تیموری پرداخته شود. معمار در این سه بنا، تلفیقی از تناسبات ویژه مربع 2√، مثلث متساوی الضلاع و مشتقاتش 3√ و و نیم مربع و مشتقاتش 5√ را به کار برده است.
خلاصه ماشینی:
در این پژوهش سعی شده است با اتخاذ منابع کتابخانهای و مشاهده میدانی، با رویکرد تاریخی و تحلیل هندسی سه بنا، از جمله مسجد گوهرشاد، مدرسۀ غیاثیه و بقعۀ مولانا زینالدین ابوبکر تایبادی به بازشناسی تناسبات دورۀ تیموری پرداخته شود.
در این پژوهش نگارندگان سعی بر آن دارند که با مطالعۀ الگوهای هندسی دورۀ تیموری بهصورت مجزا به بررسی ارتباط این الگوها در طراحی نقشۀ سه بنای بقعۀ ابوبکر تایبادی، مسجد گوهرشاد و مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد بپردازد و در طی این پژوهش به پرسشهای زیر پاسخ دهند؛ 1- الگو و نسبت هندسی مورد استفاده در ساخت نقشۀ این عمارتها چه بوده است؟ 2- معمار در طراحی این عمارتها کدامیک از قواعد هندسۀ تیموری را بهکار برده است؟ بهرغم پژوهشهای ارزندۀ پژوهشگران مختلف درمورد علوم محاسباتی و ساختار معماری دورۀ تیموری، تنها لیزا گلمبک به بررسی هندسۀ تیموری در ابنیۀ این دوره پرداخته است.
سپس با توجه به اینکه در دورۀ تیموری معماران از چندین نظام تناسبات در زمینۀ ساخت بنا استفاده میکردند، با بررسی نقشۀ سه عمارت بقعۀ شیخ زینالدین، مسجد گوهرشاد و مدرسۀ غیاثیه الگوی هندسی بهکاررفته بازشناسی شده است.
ماهیت این نظام با بیان فارابی که ضلع مربع و قطاع دایره در معماری چون آلت اندازهگیری بهکار میرود و با قضیه در منطق و ترجیحبند در اوزان شعری شباهت دارد (فارابی، 1949)، خوب روشن شده است.
با تحلیل چنین الگوها و نظام تناسبات بهکاررفته در ساخت مدرسۀ خرگرد، مسجد گوهرشاد و بقعۀ زینالدین، پژوهش حاضر توصیفی از نقش ریاضیدانان و کاربرد دانش هندسه توسط معماران ازجمله قوامالدین شیرازی در فرایند تکوین معماری در دورۀ تیموری است.