چکیده:
از آغاز حکومت اسلامی احداث مساجد در مقایسه با سایر بناهای اسلامی اهمیت بیشتری داشت.
مسجد جزء بزرگترین بناها در هر شهر و روستا بودء بهطوریکه در بدو ورود توجه هر مسلمانی را
بهسوی خود جلب میکرد. مساجد اولیه مانند مساجد مدینه. کوفه و بصره دارای بناهایی بسیار ساده
تعیینکننده جهت ساختمان آن بود تا اینکه بهمرورزمان با توسعه و پیشرفت سرزمینهای اسلامی.
ساختمان مسجد رفتهرفته دچار تغییراتی شد و هنر معماری در این بنای اسلامی مساجد گنبددار دو
یا چهار ایوانیء ظاهر گردید. در دوران سلجوقیان و حضور وزیر باقدرت و زیرکی چون خواجه نظام
الملک ساختمانهای مذهبی مانند مساجد. مدارس و مقابر بر ساختمانهای غیرمذهبی برتری
دادهشده و در اولویتبندیهای او در درجه نخست اهمیت قرار گرفت و با دخالت هنر و معماری به
یکی از زیباترین اماکن حوزه اسلامی تبدیل گشت. با توجه به ایرانی بودن وزیر دولت سلاجقه و علاقه
وی به زادگاهش, مناطق ایران ازجمله خراسان به لحاظ علمی و مذهبی و سیاسی به رشد و شکوفایی
شگرفی رسید که در این نوشتار به بررسی هنر و معماری در مساجد خراسان در عهد سلجوقیان
پرداختهشده است.
خلاصه ماشینی:
پرفسور روبرت هیلنبراند در مقالهای به مقایسه دو گنبد شمالی و جنوبی در مسجد جامع اصفهان پرداخته است بیان داشته، گنبد نظامالملک در زمان خود بزرگترین گنبد جهان اسلام بوده است و سؤال اینجاست چرا چنین گنبد عظیمی در بغداد، پایتخت سلطنت و خلافت ساخته نشد؟ آیا این زمینهسازی برای انتقال دستگاه قدرت به داخل ایران و تغییر جایگاه سلطان و خلیفه از دنیای عرب به سرزمین و فرهنگ ایرانی بود؟ باقدرت خواجه نظام الملک در دستگاه حکومت و اختیارات وی، نحوه ساخت مدارس از مساجد دچار تفاوتهای عمدهای میشود و معماری دوره سلجوقی را با معماریهای دوره پیش از خود دچار وجه تمایز بسیاری مینماید.
) مثل آتشکدههای باستان در جهت قبله از یک گنبد یا حتی ایوان واحدی تشکیلشده بودند که در بخش جلوی مسجد برای گردآمدن جمعیت فضایی باز وجود داشت ولی در سده پنجم بناهایی مجتمع و کامل ایجاد شد اما ریچارد اتینگهاوزن معتقد است که برخی عبادتگاههای پیش از اسلام در بعضی موارد بعدها بهصورت مسجد درآمدهاند ولی نمیتوان پذیرفت که گنبدی بهتنهایی مسبوق به مساجد آن دوره باشد و نتیجه میگیرد که این فرضیه را نمیتوان دلیلی بر وجود پیوند میان کاربرد گنبد و ایوان در روزگار پیش از اسلام و دوره سلجوقیان در معماری آثار سترگ دانست (اتینگهاوزن و الگ گرابر، 1378: 300).
بنابراین بهعنوان یک وجه تمایز برای تفکیک معماری اولیه تاری خانه دامغان از مرمت دوره سلجوقی میتوان شمشهگیری هلال طاقها را که فقط در زمان سلجوقی در این مکان عملی شده است، ملاک و سند زمانی و تاریخنگاری و سالیابی در این مسجد قرارداد؛ بنابراین مشاهده میشود که در ساخت بنای اولیه تاری خانه بههیچوجه از شمشهگیری گچی بهصورت قالب یا شاخص گچ کاری استفاده نشده است لذا این بنا ازجمله معماریهای مرمتشده سلجوقیان میباشد.