چکیده:
املای به عنوان نام یک دیو در بندی از کتاب هشتم دینکرد آمده است. این واژه در رساله گزیدههای زادسپرم نیز در هنگام بیان یک صحنه آخرالزّمانی ذکر شده است. در هر دو بار کاربرد آن، ایزد «اهلشونگ» هماورد این دیو ناشناخته است. در متون اوستایی و پهلوی دیوی بهعنوان هماورد این ایزدبانو یافت نشد. از این رو، این احتمال به یقین نزدیکتر شد که نام این ایزدبانو به اشتباه در این دو بند ذکر شده است. اکنون با یک معادله دومجهولی روبرو هستیم؛ نه نام دیو معلوم است و نه نام ایزد ستیزگر با آن را میدانیم. تنها سرنخ این است که در آن صحنه آخرالزّمانی از یک آتش یا آتشپیکر سخن به میان آمده است. با تعیین هویّت آتشپیکر، و آنچه از او و دشمنش در آغاز آفرینش صادر شد، مطلب اندکی از ابهام مطلق بیرون آمد. با بررسی چند بند از متنهای مختلف سرانجام به این نتیجه رسیدیم که نام این دیو صورت منفی نام هماورد اهورایی آن است. اشتباه در قرائت یک واژه، و جایگزینی مترادف آن قرائت به جای واژه اصلی موجب این ابهام و تناقض شده بود.
خلاصه ماشینی:
آن «آتش بزرگ» یادآور «اخگر آتش پاکشده در روشنی، که از روشنی بیکران آفریده شده بود» در روایت پهلوی است که آفرینش همۀ آفریدگان بهواسطۀ او انجام شده است (میرفخرایی 1390: 128، 304-306) همان که منوچهر در پاسخ به پرسش 63 رسالۀ دادستان دینیگ آن را چنین وصف کرده است (دستنویس ک 35 بیتا: 177 پشت): هرمزد همهخدای از روشنایی ازلی، آتشپیکر1 را آفرید که نام او نام هرمزد، و روشناییاش روشنایی آتش، و نسوزندگیاش چون انغر روشن بود، افزایندگیاش2 چون زمین (؟).
براساس متن رسالۀ بندهش چنین داریم: هرمزد ← آتشپیکر ← مینو (= دین) ← ؟ اهریمن ← آز ← خودپرستی ← ورن زینر این چند بند را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که آن «آتش» را که هرمزد از خودی خود ساخت «سپهر» است (Zaehner 1955: 136).
فعلاً وارد این بحث نمیشویم که چرا واژۀ غنت÷ا در این دو اندرز از کتاب ششم دینکرد آمده است، ولی در این بند از دینکرد هشتم Ahlišwang ذکر شده است.
گرچه در عنوان این رساله غنت÷ا را xrad خواندهاند (تفضلی 1385: 64) و این معنی در بسیاری از مواردی که در بخش 56 این رساله برای این مینو ذکر شده مناسب است، ولی برخی موارد هم نشان میدهد که واژه دراصل «ارد (= اشه)»23 بوده است.
در عبارتی که در آغاز بحث از رسالۀ دادستان دینیگ ذکر شد، رابطۀ این واژه با دین چنین بیان شده است: «...