چکیده:
قرآن کریم برای تعریف و تبیین مفهوم مرگ، بر حسب مخاطبان عام و خاص، از روشها، تصاویر و شگردهای هنری و ادبی گوناگونی بهره جسته است. برخی از این تصویرها و تعبیرها، انتقالدهندۀ مفهوم «قدرتِ» پروردگار و «قطعیّت و شمولیّت مرگ»، و ارائه دهندۀ تصویر «خوف و بیم آدمی» در مواجهۀ با مرگ بوده و برخی دیگر، الهامبخش «آرامش و امنیّت روانی» و شماری از آنها بیانگر «وصال و فنای در محبوب» میباشد .گروهی دیگر از این تصاویر، حسّ و مفهومی از «شیرینی و انس» آدمی با پدیدۀ مرگ یا تصویری از «غربت و تنهایی» را ایجاد نمودهاند. در تصاویر دیگر، بویژه در تقریر مفهوم «شهادت و کشتهشدن در راه خدا»، تصویر و پیامی از «زندگی ابدی و جاودانه» را به همراه دارند. این پژوهش با گزینش پنج آیۀ شریفه از قرآن کریم، بر آن است تا براساس منابع تفسیری و بلاغی (زیباییشناسی) و براساس روش توصیفی- تحلیلی به زیبایی شناسی، تحلیل و معرّفی این آیات بپردازد.
خلاصه ماشینی:
با چنین پیش درآمدی، لازم است که در تعریف مسألۀ اساسی این پژوهش گفته شود که خداوند در قرآن کریم برای توصیف و تقریر پدیدۀ مرگ، ضمن بهرهگیری از روشهای متعدد بر آن بوده است تا ادراک عقلی و عاطفی مخاطبان را به سوی معاد، بیدار و تحریک نماید.
در بخش پایانی این آیه نیز از ترکیب وصفی «بروج مشیدة» استفاده شده است؛ ممکن است ساختمانها، قلعهها و قصرهای استوار و افراشته، مانع مرگ غیرطبیعی بشود؛ اما خداوند متعال در این آیۀ شریفه تأکید میکند که زندگی در هیچ مکان رفیع و بلندی، مانع مرگ نمیشود، پس شهادت در راه خدا، بهترین و ارزشمندترین گزینه برای رستگاری انسان است؛ چرا که مرگ به زودی به سراغ آدمی خواهد آمد.
(طبرسی، 1415: 8/ 96؛ زمخشری، 1417: 3/ 251-252؛ طباطبایی، 1362: 16/ 251- 252؛ زحیلی، 1418: 21- 22/ 178- 180) از زیباییهای این آیۀ شریفه «نفی عام» است؛ یعنی اینکه دانش زمان وقوع مرگ آدمی، مخصوص پروردگار است و انسانها از این علم بیبهره هستند؛ لذا این نفی عموم، به گونهای «قدرت نامتناهی» و «لایزال الهی» را «تقریر» و «اثبات» میکند.
اما نکتۀ مشترکی که در این پنج آیه نیز قابل تأمل است، سبک و شیوۀ بیانی آنها در خطاب قرار دادن عقل و عاطفه است؛ یعنی قرآن در یک رویکرد، وظیفه و مخاطب خویش را تربیت و تهذیب عقل آدمی میداند و از سوی دیگر، با بهرهگیری از «زبان دل» (احساس، عاطفه) بر آن است تا به ژرفای وجود آدمی راه یابد و «فطرت» او را به سوی روشنایی و هدایت، رهنمون کند.