چکیده:
ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺗﺄﺛﻴﺮﺍﺕ ﻋﻤﻴﻖ ﻧﺴﺒﻲﮔﺮﺍﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﺩﺭ ﺯﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﺮﻱ ﻭ ﻋﻤﻠﻲ ﻭ ﺍﺧﺘﻠﺎﻑﻧﻈﺮﻫﺎﻱ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭﺓ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺁﻥ، ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺣﺪﻭﺩ ﻭ ﺛﻐﻮﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮﻡ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺍﻗﺴﺎﻡ ﺁﻥ ﻭ ﻣﺤﻞ ﻧﺰﺍﻉ ﺩﻗﻴﻖ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺯﻣﻴﻨﻪ، ﺑﻪ ﺍﻧﺪﺍﺯﺓ ﻛﺎﻓﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻔﻬﻮﻡ ﻧﺴﺒﻴﺖ، ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﻧﺸﺎﻥ ﺩﺍﺩ ﻧﺴﺒﻲﺑﻮﺩﻥ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻭﺍﺑﺴﺘﮕﻲ ﻳﻚ »ﻣﻮﺿﻮﻉ« ﺑﻪ ﻳﻚ »ﻣﺤﻮﺭ« ﺍﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮﺍﺕ »ﻋﻨﺎﺻﺮ« ﺁﻥ ﻣﺤﻮﺭ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻭ ﺗﻌﻴّﻦ »ﺍﺭﺯﺵ«ﻫﺎﻱ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻣﻲﮔﺮﺩﻧﺪ. ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻧﺴﺒﻲﮔﺮﺍﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ، ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻋﺎﻡ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺭﺯﺵ »ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ« ﻳﺎ »ﺗﺤﻘﻖ« ﺁﻥ ﻭﺍﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻮﺭ »ﻋﻴﻦ« ﻳﺎ »ﺫﻫﻦ« ﺍﺳﺖ. ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﻧﺴﺒﻲﮔﺮﺍﻳﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ ﻫﻨﺠﺎﺭﻱ )ﻭ ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ( ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﭼﻬﺎﺭ ﻗﺴﻢ ﺩﺍﺭﺩ: ﺗﺤﻘﻖﮔﺮﺍﻳﻲ ﻋﻴﻦﻣﺤﻮﺭ، ﺗﺤﻘﻖﮔﺮﺍﻳﻲ ﺫﻫﻦﻣﺤﻮﺭ، ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﮔﺮﺍﻳﻲ ﻋﻴﻦﻣﺤﻮﺭ ﻭ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﮔﺮﺍﻳﻲ ﺫﻫﻦﻣﺤﻮﺭ. ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴﻢ ﺍﺧﻴﺮ ﺍﺯ ﻧﺴﺒﻲﮔﺮﺍﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻣﺤﻞ ﻧﺰﺍﻉ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﻧﻘﺪﻫﺎﻳﻲ
خلاصه ماشینی:
بررسی مسائل و مشکلاتی که به‌طور عمومی یا به صورت خاص در برخی از این حوزه‌ها وجود داشته و حل‌نشدن آنها سبب بروز و ظهور آرای نسبی‌گرایانه شده است، در این مجال نخواهد گنجید؛ اما توجه مختصر به این حوزه‌ها و نسبی‌گرایی برآمده از هر یک از آنها، نشان می‌دهد که در مجموع با دو محور اساسی برای نسبی‌گرایی معرفتی روبه‌رو هستیم: فاعل‌شناسا (یا انسان) و جهان؛ بنابراین با دو نوع نسبی‌گرایی «انسان‌محور» و «جهان‌محور» مواجه هستیم؛ چنان‌که گاهی گفته می‌شود که یک معرفت واحد نسبت به بخشی از عالم معتبر و یا متحقق بوده و نسبت به بخش‌های دیگر آن، معتبر نیست یا تحقق ندارد.
توجه به قسم عین‌محور از نسبی‌گرایی نیز در این نوشتار با هدف پرهیز از سوءتفاهمات متقابل از نظر معنای مورد اختلاف از مطلق‌گرایی، صورت گرفته است؛ زیرا این سخن که باور به مدعای معرفتی ممکن است تنها دربارة برخی از ابعاد واقعیت (مانند وجوه، اجزا و مراتب مختلف آن) تحقق داشته باشد یا تنها نسبت به بعضی از آن ابعاد، معتبر باشد، امری واضح و روشن است که انکار آن بسیار بعید می‌نماید؛ اما ازآنجاکه ممکن است مخالفان نسبی‌گرایی به معنایی از مطلق‌گرایی متهم شوند که در مقابل نسبی‌گرایی عین‌محور قرار می‌گیرد، تفکیک میان اقسام عین‌محور نسبی‌گرایی با اقسام ذهن‌محور آن باعث تدقیق مسئله و محل نزاع خواهد شد؛ چنان‌که می‌توان ادعا کرد که مخالفان، نسبی‌گرایی عین‌محور را می‌پذیرند و در نتیجه به معنای باطل مطلق‌گرایی قائل نیستند؛ هرچند به دلایلی (که در جای خود لازم است بررسی شود)، منکر نسبی‌گرایی ذهن‌محور (آن هم تنها قسم اعتبارگرای آن) هستند.
(
, 
, 
)
