چهره‌های جنون؛از فوکو به ابن حبیب نیشابوری مقاله

ابن حبیب نیشابوری در کتاب خویش – که ذیل ادبیات صوفیانه دسته بندی می شود- اقسام معانی جنون را برمی شمرد؛ در این طبقه بندی، هرگز جنون، بیماری پنداشته نمی شود و نقطة مقابل خردمندی نیست. دیوانه کسی است که سبکی متفاوت از زندگی همگانی را برمی گزیند و هنجارهای رسمی را زیر پا می نهد. بدین ترتیب، دیوانه همچون نقاد اجتماعی-سیاسی بازنمایی می شود. دیوانگی، زبان حاشیه نشینان و مطرودان است. از این روست که همواره شکل طنز و هجو به خود می گیرد و سلسله مراتب معرفتی-اخلاقی را باژگونه می سازد. فوکو نیز گفتمان را برمی سازد و کردار اندیشیدن به شیوة » عقل-جنون « روانپزشکی که تحت کردارهای شکاف انداز، دوقطبی متفاوت را منتفی می سازد، به نقد می کشد. از دید فوکو، روانپزشکی ابزار کنترل اجتماعی و حاف سوژه های تکین است. این رهیافت، نگاه فوکو را به فهم ابن حبیب نیشابوری از جنون نزدیک می کند. البته برخلاف ابن حبیب نیشابوری، فوکو از هرگونه تفسیر رمانتیک یا ذات گرایانه از یک باطن معصومانه امتناع می ورزد. فوکو، هرگونه بازگشت به گفتمان های پیشامدرن را همچون رهیافتی ارتجاعی نفی می کند. او به مفهوم جنون توجه می نماید از این حیث که شکلی از سیاست ورزی غیررسمی را ممکن می کند: نوعی اعمال قدرت از پایین به بالا، فراروی از کردارهای تقسیم کننده. به عبارتی دیگر: فراسوی نیک-بد یا صدق-کاب. اما ابن حبیب نیشابوری، در چارچوب گفتمان صوفیانه، از زبان شیدایان یک گفتمان هژمونیک علیه گفتمان فلسفی می سازد. مقالة حاضر با مقایسة دیدگاه ابن حبیب نیشابوری با فوکو می کوشد از شباهت های ظاهری به تفاوت های گفتمانی برسد.

میشل فوکو در کتاب تاریخ جنون از نوشتۀ اراسموس بهرة فروانی میگیرد تا نشان دهد که آنچه که بشر مدرن از قرن نوزدهم به بعد، تحت تاثیر گفتمان روانپزشکی، دربارة دیوانگی روایت میکند، نه یک رهیافت طبیعی و جهانشمول ، بلکه حادثه ای تاریخی است که هرگز در جهان انسانِ ماقبل مدرن سابقه نداشته است : روانپزشکی، گسستی در الگوی معرفت بود؛ مغاکی عظیم که دیوانه را از تماس با قلمروی معنا محروم ساخت . سپس در مرحلۀ بعدی، در کنار شباهت ها و نزدیکیهای مفهوم دیوانگی در جهان ابن حبیب نیشابوری و انگاره های فوکویی، از تفاوت های بنیادین میان این دو نیز نمیتوان بیاعتنا گذشت : آیا این گزاره های متشابه ، دلات های گفتمانی یکسان دارند یا خیر؟ آیا میان نقدهای گفتمانی پیشامدرن (عرفان صوفیانه : ابن حبیب نیشابوری) به گفتمان مدرن (روانپزشکی) با نقدهای پست مدرن (فوکو) پیوستگی وجود دارد یا گسست ؟ شاید بتوان آن شأنی که کتاب اراسموس در تاریخ غرب دارد، در سنت ایرانی-اسلامی برای کتاب ابن حبیب نیشابوری قائل شد؛ کتابی که در زیر تلی از فراموشی مدفون شده است . لذا در این زمانه اگرچه جنون قدرت پاسخگویی به خرد را از دست داده بود اما همچنان لحظه های تعدی و تعرض به مرزهای خرد دیده میشد؛ همچنان «نگاهی دوسویه » میان خرد و دیوانگی رد و بدل میشد: «زیرا انسان عاقل میتوانست در وجود 2 دیوانه ، همچون خیره شدن در آینه ، لحظۀ حتمی زوال و انحطاط خویش را مشاهده کند.