بررسی مفهوم جنون در فقه فریقین با تاملی در نگرش قانون مجازات اسلامی مقاله

رفع ضمان کیفری مجنون یکی از اصول مسلّم و مطرح در فقه و قوانین موضوعه اسلامی است؛ این در حالی بوده که واژه جنون گستردگی معنایی زیادی دارد. تبیین مفهوم فقهی ـ حقوقی جنون با توجه به اراده مفاهیم مختلف از جنون و عدم وضوح رابطه و جایگاه الفاظ قرین با آن همچون معتوه، احمق، سفیه، ابله و... امری شایان توجه و ضروری بوده که به‌عنوان هدف این نوشتار انتخاب شده است. ثمره بررسی تطبیقی مفهوم جنون در فقه تشیع و اهل سنت با کمک مطالعه توصیفی، مقایسه‌ای و تفسیری، حکایت از معنایی تشکیکی با جوهره اختلال و فساد عقل دارد. کتاب قانون نیز با تعریف و تفسیر ملاک جنون در فقه که همان فقدان ادراک و قوّه‌ تمیز در محدوده جرم ارتکابی است، شاخصه قضاوت در محدوده عارضه‌های روانی را به مجری قانون اسلامی ارائه کرده است، لذا اختلال‌های روانی با درجات مختلف تحت عنوان مذکور، از مسئولیت کیفری و اعمال مجازات مبرا می‌شوند.

درست است که در اکثر آثار فقه شیعه ، از جنون به فساد و زوال عقل تعبیر شـده اسـت (از جمله : شیخ طوسی، ١٤٠٠: ٧٣٣؛ علامه حلی، ١٤٢٠، ج ٢: ٢٨؛ محقق حلـی، ١٤٠٨، ج ٢: ٢٦٣؛ شهید ثـانی، ١٤١٠، ج ٥: ٣٨٥؛ مجلسـی اول ، ١٤٠٦، ج ٩ و ٨: ٣٢٨؛ آل عصـفور، ١٤١٠، ج ٢٤: ٣٣٦؛ نجفی، ١٤٠٤، ج ٣٠: ٣١٨؛ نراقی، ١٤١٧: ٥١٨)، لیکن فقها در کنار این عبارت علاوه بر عنوان واضحی چون «الجنون فنون » از قیود توسیعی متفـاوتی چـون «علـی أی وجه کان » (شهید ثانی، ١٤١٠، ج ٥: ٣٨٥)، «کیف اتفق »، (شهید ثـانی، ١٤١٣، ج ٨: ١٠٢؛ آل عصـفور، ١٤١٠، ج ٢٤: ٣٣٦) و «بأی وجه اتفـق » (محقـق ثـانی، ١٤١٤، ج ١٣: ٢١٨) در تعریف های خود استفاده کرده اند؛ در نتیجه میتوان گفت این فقها (همانند برخی از فقهـای اهل سنت ) از معنـای فسـاد عقـل ، خـروج افـراد نـاقص العقـل را از دایـرة دیوانگـان اراده نکرده اند؛ لذا ذکر عنوان فساد عقل ، حاکی از نابودی تمامی قوای عقلانی نیست ، بلکه مـراد از آن فساد عقل در قسمتی از دستگاه ادراکی شخص است کـه بـه درک واقعیـت افعـال و تشخیص خوب و بد آنها مربوط میشود.