مقایسه تحوّلات «برهان حدوث و قدم» در کلام متقدّم امامیه و اشاعره مقاله

برهان حدوث و قدم در کلام اسلامی همواره یکی از استدلال‌های اصلی و مهم برای اثبات وجود خداوند بوده است. در نوشتار حاضر با استفاده از روش مطالعه تاریخی ـ تطبیقی تحوّلات حادث شده در نحوه تقریر برهان حدوث و قدم در کلام متقدّم امامیه و کلام اشاعره بررسی و مقایسه شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که استدلال های متکلّمان امامی و اشعری برای اثبات حدوث عالم در قرن چهارم و پنجم هجری شاهد چند تحوّل اساسی بوده است. به همین نحو در باب اثبات ضرورت نیازمندی حادث به محدث و علّت نیز دیدگاه های گوناگونی از سوی این متکلّمان ارائه شده است. درحالی‌که برخی از آنان این ضرورت را بدیهی می‌دانستند، برخی دیگر آن را غیر بدیهی قلمداد کرده، برای اثبات آن استدلالی از نوع قیاس غائب به شاهد ارائه کرده‌اند. در این زمینه، استفاده متکلّمان اشعری از انواع مختلف «برهان تخصیص» برای اثبات نیازمندی حادث به محدث و عدم استناد متکلّمان امامی به این برهان تفاوتی شایان توجّه به‌شمار می‌آید.

(سمنانی، 1435: 68) طبعا این انتقاد سمنانی بر معتزله، عینا بر آن دسته از متکلمان اشعری مثل استادش باقلانی، که همچون معتزله برای اثبات ضرورت وجود محدث و خالق برای عالم از روش استدلال قیاس غائب به شاهد بهره گرفته‌اند نیز وارد است. جالب توجه است که شیخ طوسی، متکلم بزرگ امامی، در کتاب الاقتصاد برای اثبات ضرورت وجود محدث برای عالم حادث ابتدا از همین قیاس باقلانی استفاده کرده است؛ اما در ادامه، آن را در قالب همان قیاس معروف معتزله (یعنی قیاس با افعال جوارحی انسان و اثبات نیازمندی افعال انسان به او به دلیل حدوث آنها) تبیین نموده است. اگرچه صورت‌ کلی این برهان در طی این دوران تقریبا یکسان بوده است و در تمام تقریرهای ارائه شده از آن پس از اثبات حدوث عالم، ضرورت وجود یک محدث و علت برای جهان حادث ثابت می‌شده است، مبانی و استدلال‌‌هایی که در برخی ادوار، متکلمان امامی و اشعری برای اثبات مقدمات آن لحاظ کرده‌اند متفاوت بوده است. (مکارم شیرازی، 1370: 10 / 355) خدا، خورشید و ماه را مسخر شما گردانید؛ (رعد / 2؛ لقمان / 29؛ فاطر / 13؛ زمر / 5) او خورشید و ماه را قریبا یکسان بوده است و در تمام تقریرهای ارائه شده از آن پس از اثبات حدوث عالم، ضرورت وجود یک محدث و علت برای جهان حادث ثابت می‌شده است، مبانی و استدلال‌‌هایی که در برخی ادوار، متکلمان امامی و اشعری برای اثبات مقدمات آن لحاظ کرده‌اند متفاوت بوده است.