حس مکان در مساجد براساس مطالعه‌ی تطبیقی شکل و مکان ساخت فخر و مدین در مساجد تاریخی مقاله

فخر و مدین از عناصر معماری بومی ایران بوده که جایگاه ویژه‌ای در گونه‌های مختلف معماری ایرانی داشته است. این عنصر از گذشته تا به امروز در معماری کاربرد داشته و فن و روشی در چینش مصالح به‌خصوص آجر است؛ معماران از این فن برای ایجاد سایه و روشن جهت زیبایی بصری و همچنین جلب نگاه به سمت نمای بنا بهره برده‌اند؛ پژوهش‌های معماری انجام‌یافته نیز به شکل و ظاهر این فن توجه کرده‌اند و سایر جنبه‌های این عنصر، مغفول واقع شده‌اند؛ مسئله‌ی اصلی پژوهش حاضر این است که فخر و مدین در کنار تزئینی بودن، چه راهکاری برای ایجاد حس مکان در بناهای تاریخی ایرانی-اسلامی ایجاد کرده است؟ برای پاسخ، نیاز به شناخت تغییرات این عنصر در زمان و مکان استفاده آن بوده تا بتوان آن‌را به‌عنوان عنصری در جهت ایجاد حس مکان موردمطالعه قرارداد؛ برای تدقیق موضوع، مسجد به‌عنوان نمونه‌ی مطالعاتی انتخاب گردید و علت اصلی آن نیز وجود بناهایی از دوره‌های مختلف تاریخی است؛ همچنین این موضوع در سایر گونه‌های معماری کمتر موردتوجه بوده است. این تحقیق با روش تطبیقی و تعیین محورهای معین برای سنجیدن نمونه‌های موردمطالعه، صورت گرفته است. تحلیل تطبیقی به معنای توصیف و تبیین مشابهت‌ها و تفاوت‌های شرایط یا پیامدها پدیده‌ها براساس فرهنگ و سنت‌های رایج می‌باشد. اطلاعات موردنیاز از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و پیمایش‌های میدانی جمع‌آوری شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد فخر و مدین به‌عنوان یک عنصر معماری، ابتدا جنبه‌ی کاربردی داشته است. از شاخصه‌های اصلی که براساس آن‌ها فخر و مدین موردتوجه معماران بوده می‌توان به: امنیت، محرمیت، آسایش حرارتی و تهویه و زیبایی، تعامل بصری، نوررسانی اشاره نمود. در دوره‌های مختلف تاریخی با بروز تحولات در مسائل سیاسی و همین‌طور اعتقادی، فخر و مدین نیز دستخوش تغییر شده است؛‌ اما این عنصر در فواصل مختلف تاریخی در به‌وجود آمدن حس مکان در افراد و ایجاد تجربه حسی و عاطفی موثر بوده و باعث خاطره‌سازی و ایجاد تصاویر ذهنی در افراد می‌شده است.