تحلیل تناقض‌های بیناگفتمانی در شعر حافظ مقاله

یکی از موضوعاتی که در تأویل­پذیری کلام حافظ نقشی اساسی دارد و کم‌تر مورد توجه محققان قرار گرفته تناقضات موجود در کلام اوست. این تناقضات از دو منظر قابل بررسی هستند؛ نخست از منظر ابیات و مفاهیم منفرد و دوم از منظر بیناگفتمانی. تناقض‌های بخش نخست تناقضاتی سطحی هستند که در آثار بسیاری از شاعران به چشم می­خورد، اما تناقضات بیناگفتمانی از ویژگی‌های خاص شعر حافظ و یکی از مهم‌ترین دلایل توفیق اوست. تناقضات بیناگفتمانی فراوانی در شعر حافظ به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان به تناقض میان گفتمان انتقادی- اجتماعی و گفتمان کلامی و همچنین تناقض میان گفتمان عرفانی و گفتمان دینی و اخلاقی او اشاره کرد. علاوه بر اینکه در میان گفتمان‌های مذکور دو به دو تناقضات فراوانی دیده می‌شود، هر کدام از جهاتی دیگر با سایر گفتمان‌ها نیز مرز بندی‌های تناقض آمیز دارند، در این پژوهش سعی شده است با استفاده از شیوه تحلیل گفتمان ضمن معرفی گفتمان‌های مذکور و شناخت خاستگاه‌های تناقضات میان این گفتمان‌ها، به چگونگی مفصل‌بندی این گفتمان‌های متناقض در یک رابطه بیناگفتمانی و تولد یک گفتمان خاص به نام گفتمان عشق و رندی با دال مرکزی رند که به مبارزه ایدئولوژیکی با گفتمان‌های رقیب می‌پردازد اشاره شود.

علاوه بر اينکه در ميان گفتمان هاي مذکور دو به دو تناقضات فراواني ديده ميشود، هـر کدام از جهاتي ديگر با ساير گفتمان ها نيز مرز بنديهاي تنـاقض آميـز دارنـد، در ايـن پژوهش سعي شده است با استفاده از شيوه تحليل گفتمان ضمن معرفي گفتمـان هـاي مذکور و شناخت خاستگاه هاي تناقضات ميان اين گفتمان ها، به چگونگي مفصـل بنـدي اين گفتمان هاي متناقض در يک رابطه بيناگفتماني و تولد يک گفتمان خـاص بـه نـام گفتمان عشق و رندي با دال مرکزي رند که به مبارزه ايدئولوژيکي با گفتمان هاي رقيب ميپردازد اشاره شود. سطح توصيف : در اين سطح از متن بـر اسـاس مشخصـه هـاي زبـان شـناختي شـامل خصوصيات واژگان و دستور زبان و کاربرد شناختي مورد توصيف و تحليل واقع مـيشـود سپس نوبت تفسير است که به تفسير متن بر مبناي آنچه که در سطح توصيف بيان شده با در نظر گرفتن بافت موقعيت و عوامل بينامتني ميپردازد و در سطح سـوم کـه تبيـين نام دارد به توضيح و چرايي توليد چنين متني از ميان امکانات مجاز موجود در آن زبـان براي توليد متن در ارتباط با عوامل جامعه شناختي، تاريخي، گفتمان ، ايدئولوژي و قدرت و قراردادها و دانش فرهنگي اجتماعي ميپردازد(آقاگل زاده ، ١٣٨٦: ١٩).