چکیده:
در آستانه ظهور صفویان، خانقاه اردبیل کانون تجمع صوفیان مناطق مختلف به شمار می آمد. با تشکیل دولت
صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع توسط شاه اسماعیل اول، شهر اردبیل مرکز تحولات سریع مذهبی این
دوره شد. با توجه به انتساب صفویان به اهل بیت علیهم السلام، آرامگاه شیخ صفی الدین در این دوره از
جایگاه معنوی والایی برخوردار بوده و زائران زیادی از سراسر ایران و سرزمین های مجاور به این سوی می
کشاند. اینکه چه عواملی موجب شد شهر اردبیل در دوره صفویه در کنار شهرهایی مقدس نظیر مشهد و قم
به عنوان یک قطب مذهبی در کشور مطرح شود، از جمله مسائلی است که این پژوهش به دنبال پاسخگویی
به آن است. همچنین علل عدم تداوم این جایگاه مذهبی از دیگر مباحثی است که با استفاده از داده های
تاریخی و تحلیل آنها مورد بررسی قرار خواهند گرفت. به نظر می رسد رسمیت یافتن مذهب تشیع به دست
صفویانی که برخاسته از اردبیل بودند و وجود مزار شیخ صفی در این شهر عوامل اصلی دستیابی اردبیل به
این شکوه مذهبی بوده است. در این پژوهش که به شیوه توصیفی – تحلیلی انجام خواهد شد مسائل یاد شده مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
خلاصه ماشینی:
مشهور است حضرت سلیمان عصای خود را به دریاچه سبلان انداخت و آن را از چاه زمزم برداشت واینکه گفته اند که حضرت موسی و خضر پیامبر برای زیارت در این کوه مأمن گزیده اند(علیزاده پروین و خاماچی، ١٣٧٠: ١٧٦) تولد و بعثت زردشت پیامبر ایران باستان در آذربایجان ، اعتقاد مردم به تقدس کوه سبلان ، همسایگی سرزمین مغان ، مفهوم اوستایی نام این شهر که شهر مقدسی است همه حاکی از آن است که اردبیل از قدیم الایام محل و مرکز هدایت و ارشاد بوده است (موسوی، ١٣٧٩: ٣٠) قبل از صفویه هم به رفتن شیخ صفی برای یافتن مرشد و همچنین برداشتن آب و خاک به نیت تبرک از کوه سبلان اشاره شده است (ابن بزاز اردبیلی، ١٣٧٦: ٩٣) و حتی عده ای اردبیل را پس از مرگ شیخ صفی الدین ومخصوصا از زمان جنید، جدشاه اسماعیل اول در شمار شهرهای محترم و مقدس شیعیان ، مانند مکه ، نجف ، مشهد و کربلا به حساب آورده اند(فلسفی، ١٣٣٩: ١٠١) اما ظاهرا این تقدس قبل از صفوی بیشتر برای صوفیان مطرح بوده است و شامل عموم اهل تسنن و همچنین 90 شیعیان نمی شد.
کاتف در مشاهدات خود می نویسد: «متولی بقعه را حکمران نیز می نامند و همواره رهگذران و مسلمانان برپای او بوسه می زنند»(کاتف ، ١٣٥٦: ٥٠) در یکی از احکام دوره صفوی در مورد اختیارات این متولیان هم آمده است : «حاکم دارالارشاد اردبیل به هیچ وجه من الوجوه مدخل در مهمات سرکار فیض آثار ننموده قضایا که در میانه رعایای سرکار مقدسه منوره واقع شود گذارد که متولی و ناظر سرکار فیض آثار در حضور علما و اهل شرع موافق شریعت غراء پرسش نموده ، به فیصل رساند و سرکار آستانه مقدسه را از اطلاقات و حوالات مملکت موضوع و مستثنی شناسد»(پیرزاده ابدال زاهدی، ١٣٩٥: ٢٢٣ و (224 افرادی هم که به عنوان شیخ الاسلام جهت اجرای امور شرعی در شهرها منصوب می شدند از میان علمای بزرگ کشور انتخاب می گردیدند و در این بین ، شیخ الاسلام شهر مذهبی مانند اردبیل لازم بود از علمای مشهور و تراز اول باشد.