چکیده:
در بلاغت فارسی اصطلاح تمثیل حوزه معنایی گستردهای را در بر میگیرد که تشبیه مرکب، ضربالمثل، اسلوب معادله، حکایت اخلاقی و روایتهای داستانی و قصههای رمزی را شامل میشود. تمثیل ریشه در عقلانیت و اندیشه دارد، از این رو رابطهی آن با متون خردگرا یک رابطهی مستقیم است. در تاریخ ادب فارسی، شاعران سبک خراسانی از مضامین تمثیلی بسته به میزان تعلیمی بودن سرودههایشان در جهت بیان مقاصد خویش بهره بردهاند. در این مقاله میزان گرایش چند تن از سرایندگان این دوره به استفاده از تمثیل با خواندن سی درصد از ابیات هر شاعر و جمعآوری یافتهها و شواهد به مدد معیارهای سبکشناسی، بسامدگیری و با رسم نمودار، مستندسازی شده است. نخستین شاعران این دوره عمدتاً از تشبیهات تمثیلی و ارسال المثل استفاده کردهاند و با گذر زمان انواع دیگر تمثیل در سرودههای شاعران متأخر این دوره نمود مییابد و با روش آگاهانه برای پوشیدهگویی و بیان غیرمستقیم اندیشه خود به تمثیل روی میآورند.
خلاصه ماشینی:
گرچه مقالاتي به بررسي اين موضوع به صورت منفرد در آثار برخي شعراي خراساني پرداخته اند؛ از قبيل چهار مقاله «تشبيه تمثيل در شعر منوچهري » (يحيي طالبيان ، ١٣٧٧)، «بررسي عوامل و عناصر نمايشي در تمثيلات ادبيات کهن » (محمد مؤمني ، ١٣٩٥)، «مضامين تمثيلي در اشعار ناصر خسرو» (حسيني کازروني و خياطان ، ١٣٩٦)، «رويکرد نظامي به تمثيل حيوانات از ديدگاه ادبيات تطبيقي » (ناهيد جعفري و زهرا بخشي پيش کناري ، ١٣٩٦) که تنها داستان شيخ صنعان را از ديدگاه عناصر نمايشي مورد بررسي قرار داده است .
به چشمت اندر بالار ننگري توبه روز به شب به چشمِ کسان اندرون بيني کاه (رودکي ، ٤/٩) چو آب اندر شمر بسيار مانند زهومت گيرد از آرام بسيار ِ (دقيقي ، ٩٩/١٠٨٤) به خارپشت نگه کن که از درشتي موي به پوستش نکند طمع پوستين پيراي (کسايي ، ٤٩/١٨٤) نعت گويي جز به نام او سخن ضايع شود تخم چون بر شوره کاري ضايع و بي بر شود (عنصري ، ٢٦/٣٠٤) اين چهار شاعر که از نخستين شاعران دوره خراساني هستند اغلب از تشبيهات تمثيلي و ارسال المثل استفاده کرده اند، کسايي چهار مورد تمثيل خود را در خدمت وعظ قرار داده است و عنصري علاوه بر هفت بيت با مضمون تمثيلي نمونه اي از يک حکايت تمثيلي دارد با مطلع : ميان زاغ سياه و ميان باز سپيد شنيده ام ز حکيمي حکايتي دلبر...