علم عقود ابنیه: کلیدی برای فهم نسبت علم و معماری در جهان اسلام مقاله

علم عقود ابنیه نخستین بار به این نام در ارشاد القاصد ابن اکفانی (سدۀ 8ق) یاد شده است؛ اما تأمل در تعریف و متون منسوب به آن معلوم می‌کند که این علم پیشینه‌ای کهن‌تر دارد. نخستین نشانه‌های آن در احصاء العلوم فارابی و با عنوان «علم ریاست بنا» یافت می‌شود. هیچ متنی از دوران اسلامی به‌دست ما نرسیده است که انتساب به این علم در آن، یا در دانشنامه‌ها، تصریح شده باشد؛ فقط سخن از این است که ابن هیثم و ابوبکر کرجی در این علم تصنیفاتی داشته‌اند. دانشوران احتمال داده‌اند که کتاب‌های این دو مهندس برجسته گم شده باشد؛ اما این احتمال نیز می‌رود که کتاب‌های ایشان به‌خطا به نام علم دیگری، مانند هندسۀ عملی، شهرت یافته باشد. تصور اجمالی‌ای که از موضوع و هدف و کاربرد این علم از منابع اولیۀ طبقه‌بندی علوم به‌دست می‌آید به داوری در بارۀ این کتاب‌ها و شناسایی متون احتمالی دیگر متعلق به علم عقود کمک می‌کند. از این طریق، درمی‌یابیم که بخش مهمی از کتاب اجرائاتِ الحفورِ و الأبنیۀ ابن هیثم، بخش‌هایی از إنباطُ المیاه ابوبکر کرجی، و تمامی رسالۀ مجهول‌المؤلف معروف به رسالۀ اعمال و اشکال در همین علم است. این شناسایی و سپس برررسی محتوای این رساله‌ها تصویر روشن‌تری از علم عقود ابنیه، به منزلۀ علم اصلی مربوط به معماری در نظام علوم دوران اسلامی، به‌دست می‌دهد و اهمیت بررسی آن، مستقل از علم هندسۀ عملی، را آشکار می‌کند. از این بررسی، معلوم می‌شود که این علم فروتر از مرتبۀ علم هندسۀ نظری (که مهندسان نظری یا عالمان هندسه متکفل آن بودند)، و فراتر از علم هندسۀ عملی (که صانعان و بنّایان با آن سروکار داشته‌اند) بوده است و معماران و سربنّایان بدان عالم بوده و در آن مهارت داشته‌اند.

ʿIlm-i ʿUqud-i Abniyih first time is named in ʾIrshad al-Qasid from Ibn al-Akfani; but reflection on primary sources shows this science has older antecedent. There is no text in this science from Islamic period; but be said Ibn al-Haytham and Karaji had have compilations in this science. Primary sources in science classification in Islamic world help us to obtain the clearer concept from this science. Search in this texts shows ʿIlm-i ʿUqud-i Abniyih was main science connected to architecture in Islamic sciences. This research defines ʿIlm-i ʿUqud-i Abniyih was lower than theoretical geometry and upper than practical geometry.

ir (دريافت : ١٣٩٨/٠۴/٣١، پذيرش : ١٣٩٨/٠۶/١٢) چکيده علم عقود ابنيه نخستين بار به اين نام در ارشاد القاصد ابن اکفاني (سدٔە ٨ق ) ياد شده است ؛ اما تأمل در تعريف و متون منسوب به آن معلوم ميکند که اين علم پيشينه اي کهن تر دارد. اين شناسايي و سپس برررسي محتواي اين رساله ها تصوير روشن تري از علم عقود ابنيه ، به منزلۀ علم اصلي مربوط به معماري در نظام علوم دوران اسلامي ، به دست مي دهد و اهميت بررسي آن ، مستقل از علم هندسۀ عملي ، را آشکار ميکند. مهم ترين و کهن ترين منبعي که ما را از وجود علمي به نام علم عقود ابنيه آگاه ميکند کتاب ارشاد القاصد الي اسني المقاصد از ابوعبدالله شمس الدين محمد بن ابراهيم ، مشهور به ابن اکفاني (درگذشته در ٧۴٩ق )، حکيم سدٔە هشتم ، است . کتاب إنباط المياه الخفيۀ ابوبکر کرجي که ، بنا بر منابع طبقه بندي علوم احتمالا يکي از متون اين علم است ، بيشتر رساله اي عملي و صناعي است . گويي همين شعبه است که در اوائل سدٔە هشتم ، ابن اکفاني آن را با عنوان علم عقود ابنيه در طبقه بندي علوم درج ميکند. ” The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures. ” The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures. ” The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures.