چکیده:
اعتقاد به ظهور مهدی؟عج؟ یکی از بنیادینترین باورهای بسیاری از شاخههای تشیع و از جمله مذهب شیعه دوازدهامامی است. او که قائمآلمحمّد و حجت خدا بر روی زمین است، به وعده الاهی پیش از قیامت ظهور کرده و جهان را از عدل و داد میگستراند. اعتقاد به ظهور حجت در باورهای شیعی همچنین در پیوند با یکی از تاثیرگذارترین رویدادهای جهان اسلام، قضیه شهادت اباعبداللهالحسین؟ع؟ مطرح میشود. با شهادت امام و یارانش، انتقام خون بناحق بر زمین ریخته شهدای کربلا به ماموریت اصلی شیعیان بدل میشود. جنبشهای فراوانی به خونخواهی حسینبنعلی؟ع؟ شکل گرفته و قیامهای فراوانی در طول اعصار، ظهور مهدی؟عج؟ را بهعنوان منتقم خون حسین؟ع؟ استعجال مینمایند به گونهای که این دو معنا عمدتا در کنار یکدیگر مطرح شده و رشد مییابند. آئینهای بزرگداشت شهادت اباعبدالله(ع) به سرعت گسترش پیدا کرده و در گذر زمان شکلهای کاملتری همچون تعزیه نیز از دل آن پدید میآید. با اینهمه آنچه در نسخ تعزیه مشاهده میشود، غیبت منتقم حسین؟ع؟ در این متون _ چه در داخل متون موجود و چه بهعنوان نسخی مستقل _ است. غیبتی که هم از منظر باورهای شیعی، هم از منظر تحولات اجتماعی جامعه شیعی و هم از منظر تطابق با نگاه اسطورهای انسان ایرانی دور از انتظار مینماید.
در این مقاله تلاش خواهد شد تا پس از بررسی جنبههای تاریخی، اجتماعی موضوع، گمانههایی در باب چرایی این غیبت مطرح و مورد ارزیابی قرار گیرد. این مقاله بر آن است که یکی از عمدهترین دلایل این امر را باید در زمینه سیاسی و اجتماعی جامعه و در نسبت حکومتهای شیعی با این مفاهیم دنبال نمود. به عبارت دیگر مقاله این فرضیه را مطرح خواهد کرد که توجه به مفاهیم انتظار مهدی(عج) و شهادت حسین؟ع؟ در هر زمان و گسترش آئینهای مرتبط با آن تابعی است از تمایل حکومتها به گسترش این مفاهیم؛ و بر همین اساس از آنجا که در زمان شکلگیری تعزیه، حکومت، تمایل کمتری به طرح مفاهیم مرتبط با امام عصر داشته است، بناگزیر امام در این متون غائب است.
خلاصه ماشینی:
اگر به این مسئله توجه داشته باشیم که در ادبیات رسمی شیعه و در ادعیه این مذهب، از مهدی؟عج؟ بهعنوان منتقم خون حسین؟ع؟ نام برده میشود، آنگاه این پرسش مطرح میشود که چرا در متون تعزیه نام مهدی؟عج؟ در قالب دعایی برای ظهور یا اشارتی از جانب امام یا هر یک از شهدای کربلا مطرح نمیشود و چرا هیچکدام از آنان در لحظات سختی ظهور و یا انتقام او را درخواست نمیکنند؟ مقاله حاضر از طریق ارزیابی زمینههای تاریخی رواج آئینهای مرتبط با سوگواری عاشورا و آئینهای مرتبط با ظهور قائم در دورههای مختلف تاریخی تلاش کرده است تا نسبتی میان شرایط اجتماعی، فلسفه سیاسی و منافع حکومتها یافته و از دل این تحلیل دلایل غیبت امام عصر؟عج؟ را در متون تعزیه بیابد.
فقهای شیعه عمدتا با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و مصالح مؤمنین دست به اجتهاد در نظریه سیاسی زده و نسبت حکومت و حق حاکمیت معصوم را بر این اساس تبیین کردهاند؛ حکومت دیدگاه غالب شیعه در باب حکومت آئینهای سوگواری اباعبدالله وضعیت آئینهای انتظار دلایل سیاسی در حمایت یا عدم حمایت از آئینها آلبویه حکومت در زمان غیبت تحت شرایطی مجاز است آلبویه برگزاری مراسم را حتی در بغداد رواج دادند گزارش مشخصی ذکر نشده است حکومت وجود امام غائب را فرصتی برای خود قلمداد میکرده و به همین جهت از توجه ویژه به این مفهوم و دامن زدن به آئینهای مرتبط اجتناب میکرده، در مقابل دامن زدن به آئینهای سوگواری فرصتی برای ایجاد تمایز با خلافت بغداد بوده و مورد استفاده بوئیان قرار میگرفته.