چکیده:
نافرمانی مدنی مفهومی چندسویه و پیچیده در علوم سیاسی است. ویژگیهایی چون اعتراض سیاسی، عمومی و آگاهانه بودن، نقض قانون و عدم خشونت براساس تعاریف دانشوران بهعنوان ویژگیهای عام وکلی نافرمانی مدنی شناسایی شده است. آنچه در خصوص مفهوم نافرمانی مدنی و در بررسی آن در حوزۀ جنبشهای اجتماعی حائز اهمیت است، توجه به شیوههای اقدامی است که نافرمانی مدنی بهعنوان ماهیت آنها تلقی میشود. هدف پژوهش حاضر، ردیابی مفهوم نافرمانی مدنی در حوزۀ جنبشهای اجتماعی ایران معاصر است. این پژوهش براساس هدف توصیفی- اکتشافی تعریف شده و در آن از منابع اسنادی-کتابخانهای برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. پژوهشگران بهمنظور پاسخ دادن به این پرسش که «مصادیق نافرمانی مدنی در جنبشهای اجتماعی ایران معاصر کداماند؟»، به شناسایی «خزانۀ جنبش»های اجتماعی ایران معاصر مبادرت ورزیدهاند. براساس یافتههای پژوهش، شیوههای اقدام مؤثر بهکارگرفتهشده در خلال جنبشهای اجتماعی ایران یعنی تحریم، تحصن، اعتصاب و تظاهرات خیابانی دارای ویژگیهای نافرمانی مدنی عام یعنی عمومی بودن، آگاهانه بودن، شکستن قانون و غیرخشونتآمیز بودن، هستند. ضمن اینکه از این دیدگاه، شیوۀ اقدام اعتصاب بیشترین تطابق را با مفهوم نافرمانی مدنی دارا بوده است.
Civil disobedience is a complicated and multi-dimensional concept in political sciences. Features like political protest, publicity and consciousness, law-violation, and non-violence have been identified, by scholars, as the general features of civil disobedience. What is significant about the concept of civil disobedience, when analysed in the context of social movements, is the focus on ways of action, of which civil disobedience is the essence. The following research aims at tracing the concept of civil disobedience in the context of contemporary Iran’s social movements. It is defined based on the descriptive-exploratory method, and uses documentary-library resources for data collection. The authors have set to identify Iran’s social “movement repertoire”, with the aim of answering the question, “what are the instances of civil disobedience in contemporary Iran’s social movements?” Based on the findings of this research, the ways of action that have been most effective with respect to Iran’s social movements, i.e. boycotting, sit-in, striking, and street-protesting, all have the features of consciousness, publicity, and non-violence, which are features of civil disobedience. Meanwhile, from this perspective, striking is the way of action with the most correspondence to the concept of civil disobedience.
خلاصه ماشینی:
براساس يافته هاي پژوهش ، شيوه هاي اقدام مؤثر به کارگرفته شده در خلال جنبش هاي اجتماعي ايران يعني تحريم ، تحصن ، اعتصاب و تظاهرات خياباني داراي ويژگيهاي نافرماني مدني عام يعني عمومي، آگاهانه ، قانون شکنانه و غيرخشونت آميز بودن ، هستند.
پژوهش حاضر، سعي دارد با تمرکز بر شيوه هاي اقدام به کارگرفتـه شـده در بـستر جنـبش هـاي اجتماعي ايران ، يعني جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه ، جنبش مليسازي صنعت نفت و انقـلاب اسلامي، اين شيوه ها را با مفهوم نافرماني مدني تطبيق دهد.
تحصن هاي صورت گرفته در جريان انقلاب مشروطه نيز براي جلوگيري از اعمال خشونت کارگزاران حکومتي بوده است ، اما اين تحصن ها، رفته رفته شکل اعتراض آميز به خود گرفت و با تبديل شدن به شيوة اعتراض سياسي، وارد خزانۀ جنبش کنشگران ايراني شد.
ش ) پژوهش حاضر با بررسي کنش هاي صورت گرفته در جريان نهضت ملي ، شيوه هاي اقدامي چون تحصن ، اعتصاب ، فعاليت مطبوعاتي، گردهمايي، تظاهرات و ترور را به عنوان ش وي ه هاي اقدام موجود در خزانۀ اين جنبش ، شناسايي کرده است .
راهپيمايي و تظاهرات که در اين پژوهش از آنها به کنش هاي خياباني تعبير شده ، شيوة اقدامي است که در جريان انقلاب اسلامي و نهضت ملي شدن صنعت نفت به طور گسترده استفاده شد.
با نگاهي کلي، استنتاج پژوهشگران اين است که شيوه هاي اقدام مؤثر به کارگرفته شده در خلال جنبش هاي اجتماعي ايران معاصر داراي ويژگيهاي نافرماني مدني عام يعني عمومي، آگاهانه ، غيرخشونت آميز و ناقض قانون بودن ، هستند.