رجعت و مستندات روایی آن در تفسیر قمی مقاله

رجعت که در حیطه معناشناختی بازگشت به مبدا است، در اصطلاح امامیه، به معنای بازگشت دوباره رسول خدا2، ائمهk و گروهی از دینداران حقیقی برای رسیدن به بخشی از پاداش، و گروهی از کفرگرایان و معاندان ایشان به دنیا برای رسیدن به عذاب استحقاقی است. این دیدگاه، با مخالفت اهل سنت مواجه شده است. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود روایاتی ذکر کرده که بر قطعیت رجعت تاکید می‌کند. مقاله حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی به بررسی روایات و استنادات علی بن ابراهیم قمی در خصوص مسئله رجعت در تفسیر قمی پرداخته است. در این پژوهش، روشن شد که قمی با استناد به روایات ائمهk که از جهت سند حمل بر صحت می‌شود و از جهت فراوانی به تواتر می‌رسد، وقوع آن را قطعی می‌داند. در بررسی گونه‌شناسی مباحث رجعت در تفسیر قمی دانسته شد که مسائل استدلال بر صحت رجعت، گروه‌های مشمول رجعت، رجعت به‌مثابه وعده الهی به آل محمد2 و فلسفه رجعت که انتقام از معاندان است، مورد توجه قمی قرار گرفته است.

علی بن ابراهیم قمی که از طرفداران قطعیت در تحقق رجعت است در تفسیر قرآن به‌صورت تفصیلی و به مناسبت‌های تفسیری آیات، مسئلۀ رجعت را مورد توجه قرار داده و روایاتی را که در این زمینه در دست است، مطرح کرده است. قمی به نقل از پدرش آورده که مفضّل دربارۀ کسانی که در رجعت زنده می‌شوند، این حدیث را از امام صادق (ع) نقل کرده است: حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن المفضل عن أبی عبد الله ع فی قوله تعالى «وَ یوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً» قال لیس أحد من المؤمنین قتل إلا یرجع حتى یموت و لا یرجع إلا مَن مَحَضَ الایمَانَ وَ مَن مَحَضَ الکُفرَ؛ یعنی کسانی که ایمان خالص دارند و آنان که کفر خالص دارند. »(قمی، 1367، ج1، ص367) وی در تفسیر خود سند روایت را ذکر نمی‌کند؛ اما همین روایت را فرزندش، شیخ صدوق با اندکی تغییر به همراه ذکر سلسله‌سند از قول امام باقر (ع) نقل کرده که در مسئلۀ رجعت روایت محوری به شمار می‌آید. (همان، ج2، ص393) وی در تفسیر آیۀ «وَ حَرامٌ عَلى‏ قَرْیةٍ أَهْلَکناها أَنَّهُمْ لا یرْجِعُونَ»(انبیاء: 95) به روایتی استناد می‌کند که از امام باقر و امام صادق (ع) در دست است که فرمودند: مردم هر شهری که خداوند با عذاب آن‌ها را هلاک کرده باشد رجعت نمی‌کنند. (قمی، ۱۳۶۷، ج‏2، ص75) ازاین‌رو قمی ممحض‌شدگان در کفر را دو دسته می‌کند: کسانی که توسط عذاب الهی به هلاکت رسیده‌اند که در این صورت به استناد روایاتی که آیۀ «وَ حَرامٌ عَلى‏ قَرْیةٍ أَهْلَکناها أَنَّهُمْ لا یرْجِعُونَ» را تفسیر کرده است، این گروه در رجعت باز نمی‌گردند و بدون رجعت وارد قیامت می‌شوند.