چکیده:
این تحقیق در صدد آنست که دریابد فرآیند عقلانیشدن دولت در ایران عصر مشروطه چگونه رخ داده است. یکی از مهمترین شروط در دسترسی به جامعۀ معقول در فلسفۀ سیاسی، عقلی شدن دولت و سیاست و یا فرآیند عقلانی شدن دولت در سه معناست. عقلیشدن جوهری، عقلی شدن ارادی و عقلیشدن بوروکراتیک و قانونی. دولت در ایران از هنگامی اهمیت عقلانیشدن را دریافت که جنبش مشروطه شکل گرفت، جنبشی که گسست در تاریخ ایران را رقم زد و فصل نوینی برای آن خلق کرد. اساساً سه مولفۀ اقتصادسیاسی مدرن، بوروکراسی قانونی و حقوق مدرن تحول عقلانی دولت را در ایران پدید آورده است. با آغاز این تحول است که دولت نخست در شکل لیبرال و ارادی پدیدار شد و سپس صورتهای بوروکراتیک- قانونی و جوهری به خود گرفت. آنچه این مقاله میکوشد تا آن را دریابد این است که این تحول عقلانیشدن چگونه با وجود دولت استبدادی و حاکمیت مناسبات اجتماعی- اقتصادی ایران پیشاسرمایه داری رخ داده است. روش این تحقیق توصیفی تحلیلی بوده و بر آنست تا مبتنی بر آن به این پرسش پاسخ داده شود که مدرنیزه شدن دولت در ایران چگونه آغاز و امتداد یافته است.
خلاصه ماشینی:
براساس این مقدمات، سؤال اصلی مقاله حاضر این است که فرایند عقلانیشدن دولت و سیاست ایران (نظام سیاسی) که از نتایج اخذ تمدن غرب با تکیه بر مؤلفههای عقلانیت ارادی و عقلانیت بوروکراتیک- قانونی بوده چگونه صورت پذیرفته است.
همچنین فرضیه مقاله مذکور بر این مسئله تأکید دارد که دولت و سیاست ایران در زمان پیدایش جنبش مشروطیت در مسیر عقلانیت در سه معنای ارادی، بوروکراتیک و قانونی و جوهری گام گذارده که زمینه های پیدایش آن اقتصاد سیاسی مدرن، بوروکراسی قانونی و حقوق مدرن بوده است.
3- چارچوب مفهومی و نظری ضروری است برای تحلیل فرایند عقلانیشدن دولت و سیاست ایران در تاریخ معاصر به مفاهیمی خاص همچون عقل ، عقلانیت و تاریخنگاری نوین (مفهومی) متوسل شویم.
نظریه عقلانیشدن وبر از آنرو ضرورت دارد که در چارچوب آن میتوان نشان داد که چگونه ساخت دولت مدرن مطلقه بهعنوان یکی از تجلیات بارز عقلانیت نهادی پدیدار شده و در صحنه سیاست ایران ورود یافته و به ایفای نقش تاریخی خود در تاریخ معاصر ایران یعنی دوران شکلگیری تجددگرایی پرداخته است.
وقوع این تحول دو پیامد بنیادی را برای ایران داشت: الف) آغاز فرایند عقلانیشدن دولت و سیاست آن ب) گذار و انتقال جامعه آن زیرا «دولت مدرن که نخست به شکل دولت یا سلطنت مطلقه در میان سدههای هفدهم و هجدهم در اروپا رایج شد بهمعنی دقیق آن حکومتی بود که توانست اروپاییان را از فئودالیته به سرمایهداری انتقال و گذار دهد» (مطلبی، 1386: 195-196).