چکیده:
تفسیر عرفانی و ظاهرگرایانه، دو منهج تفسیری در فهم آیات قرآن کریم است که از صدر اسلام تابهحال مطرح و مورد توجه قرآنپژوهان بوده است. مراد از تفسیر عرفانی، کشف معانی باطنی و درونی آیات الهی است که با کشف و شهود و صفای باطنی امکانپذیر است و مراد از تفسیر ظاهرگرایانه، بیان معنای ظاهری واژهها و الفاظ قرآن است. معنای ظاهری الفاظ قرآن امری قطعی و مفروغعنه است اما برای وجود معنای باطنی میتوان به دلایلی همچون حقیقت دارای مراتب، مراتب فهم مخاطب، روایات متعدد و... استدلال کرد.
آیه ۱۶۹ آلعمران از جمله آیات برجسته و مهم قرآن کریم است. در این پژوهش، تفاسیر عرفانی و ظاهرگرایانه ذکرشده در کتب تفسیری (شیعه و سنی) ذیل آیه مذکور با استفاده و کمک از آیات مرتبط و روایات معصومین(ع) مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. ظاهرگرایان، قتل فی سبیل الله را بهمعنی شهادت در میدان رزم گرفتهاند اما تفاسیر عرفانی و عرفای مسلمان، معانی و مراحل متعددی برای آن بیان کردهاند که مهمترین آنها کشته مبارزه با نفس است. چون در هر دو منهج تفسیری، به کتاب، سنت و عقل استناد شده است و از طرفی معانی ظاهری و باطنی در طول هم قرار دارند و همچنین هرکدام مخاطب، جایگاه و پیام خاص خود را دارند؛ ازاینرو تغایری با یکدیگر نداشته و هر دو تفسیر اگر مخالف قرآن و سنت و عقل نباشد، قابل قبول خواهد بود.
خلاصه ماشینی:
بنابراین عرفای مسلمان و باطن گرایان معتقدند که افزون بـر ظـاهر و الفـاظ آیـات قرآن ، میبایست به آن معانی باطنی قرآن نیز توجه داشت ؛ و اگر گاهی دیـده میشود تفسیر عرفانی با ظواهر آیات ، سازگاری چندانی ندارد به این دلیـل اسـت کـه او طبـق ادعای خود به باطن آیات راه یافته است ؛ هرچند به معنای ظاهری آیه نیز توجه دارد و از آن غافل نیست .
۴. روش تحقیق این پژوهش به روش توصیفیتحلیلی و شیوة کتابخانه ای انجام میگیرد و ضمن بیـان و مقایسۀ تفاسیر بیان شده توسط عارفان مسلمان (اعم از شیعه و سنی) و کتب و تفاسـیر عرفانی و ظاهراگرایانه (اعم از فارسی و عربی) برای واژة «قتل » و تعبیر «فی سـبیل الله » در ذیل آیۀ شریفۀ ١٦٩ سـورة آل عمـران ، مبـانی طرفـداران و معتقـدان هـر دو شـیوة تفسیری نیز مور بررسی قرار میگیرد.
در آیۀ مورد بحث نیز علاوه بر اینکه شهدای میدان رزم را از مصادیق مقتول فی سبیل الله بیان میکنند، ولی بـه ایـن معنـای ظاهری اکتفا نکرده و آیه را دارای مراتب معنایی مـیداننـد و معتقدنـد آیـه ، عارفـان و عاشقانی را که در طریق دوست ، غیر دوست را رها کرده و پای بر هوای نفس گذاشـته و به وصال حق رسیده اند نیز در بر میگیرد.
در برخی از تفاسیر قرآن کریم و کتب عرفانی برای «قتل » مصـادیق و مراتبـی ذکر کرده اند از آن جمله کشتن نفس و جهاد اکبر است ؛ که در این پـژوهش ذیـل واژة قتل به برخی از آن ها اشاره شده است .