چکیده:
با توجه به تاثیرپذیری وهابیان و سلفیان از افکار ابنتیمیه در مسئله توحید و شرک، و در نتیجه، اقدام ایشان به مشرک خواندن سایر مسلمانان، بررسی دیدگاه ابنتیمیه دراینباره ضروری است. ازاینرو، مقاله پیشرو بررسی و نقد دیدگاه ابنتیمیه درباره توحید و شرک را موضوع خود ساخته و به بحث در این مسئله پرداخته است. در این مقاله، ابتدا اقسام توحید از دیدگاه ابنتیمیه بررسی شد و روشن گردید که وی توحید را سهقسمی دانسته و تقسیم ارائهشده توسط او با سه اشکال «استقرایی و اجتهادی بودن»، «تکیهداشتن بر استقرای ناقص» و «فاقد ثمره عملی بودن» روبهروست. آنگاه دیدگاه وی درباره هریک از اقسام سهگانه توحید مورد بررسی و نقد قرار گرفت و روشن شد که اولا: لازمه دیدگاه وی در «توحید در اسما و صفات» تجسیم و اعتقاد به جسمانیت خداوند سبحان است. ثانیا: دیدگاه او درباره «توحید در ربوبیت» نیز با دو اشکال «خلط میان مفهوم رب و خالق» و نیز «عدمصحت ادعای وی مبنی بر موحّد بودن مشرکان در حوزه ربوبیت» مواجه است. ثالثا: ادعای او مبنی بر امکان «مشرک بودن در حوزه الوهیت» با وجود «موحّد بودن در حوزه ربوبیت»، برخلاف تبیین او از رابطه حاکم میان «توحید در ربوبیت» و «توحید در الوهیت» است.
خلاصه ماشینی:
بررسی و نقد حسن سقاف هدف از تقسیم سهگانۀ توحید را تشبیه مؤمنان به مشرکان و در نتیجه، تکفیر اهلتوسل دانسته است؛ چراکه با تکیه بر این تقسیمبندی میتوان ادعا کرد که مشرکان نیز در حوزۀ ربوبیت موحد بودند و انحراف آنان، در توحید الوهی بوده است.
حال که استقرایی و اجتهادی بودن تقسیم سهگانۀ توحید اثبات شد، باید دید که آیا ابنتیمیه در استقرا و اجتهاد خویش، از سلف تبعیت کرده و سلف نیز با تکیه بر استقرا و اجتهاد، توحید را سهقسمی دانستهاند، یا اینکه ایشان چنین برداشتی از نصوص نداشته و ابنتیمیه توجهی به فهم سلف دراینباره نداشته است؟ حسن سقاف در پاسخ به این سؤال مینویسد: «نزد سلف، خبری از این تقسیم نیست و این تقسیم، تقسیمی اختراعی است که بعد از قرن هفتم هجری منتشر شده است».
بنابراین، حتی اگر برخلاف مبنای ابنتیمیه، استقرا بدون استناد به فهم سلف حجت باشد، از منظر سلفیه، تنها در صورتی استقرای ابنتیمیه حجت است که استقرای کامل باشد و روشن است که وی در تقسیم سهگانۀ توحید به تمام آیات قرآن کریم توجه ندارد و پشتوانۀ این تقسیم، یک استقرای ناقص است.
بهاعتقاد ابنتیمیه، برخلاف توحید در ربوبیت، توحید در الوهیت مستلزم و متضمن توحید در ربوبیت است؛ یعنی هرکسی که در عالم خارج توانسته است به توحید در الوهیت برسد و عبادت را با همان معنای خاص نزد ابنتیمیه به خداوند سبحان اختصاص دهد، حتما در حوزۀ ربوبیت موحد است وگرنه امکان ندارد که کسی بتواند عبادت را به خداوند سبحان اختصاص دهد و تنها او را عبادت کند، اما در حوزۀ نظر و عقیده موحد نباشد.