چکیده:
بازخوانی کارنامه ی نقد منتقدان با هدف ارزیابی کیفی و شناسایی ضعف ها و قوت های آن ها، یکی از اقدامات مهم در شناسایی سیر تحول نقد ادبی در ایران است. نگارندان این مقاله با توجه به لزوم چنین نگرشی در حوزه ی پژوهش های ادبی بر آن شدند تا شیوه ی نقد محمد حقوقی، یکی از پیشگامان نامدار نقد نو در ایران را بررسی و ارزیابی کنند. از این رو آثار انتقادی او را به شیوه ی تحلیل محتوا و با رویکرد توصیفی تحلیلی بررسی کرده و به تبیین ویژگی های نقد حقوقی پرداخته اند. بنا بر یافته های این پژوهش، حقوقی در نقدهای خود بیش از هر چیز به ویژگی های صوری و شکل شناختی اثر توجه داشته و عمده ی نقدهای او بر سه راس «زبان و بیان»، «فضا و اندیشه» و «شکل و ساخت» استوارند که از آن ها می توان با عنوان «مثلث نقد محمد حقوقی» یاد کرد. این گرایش های صورتگرایانه و دلبستگی او به تشکل و ساخت، شماری از تاویل های او را به سمت تاویل های ظاهرگرا و شیفته وار کشانده و با وجود نزدیک شدن به مرز نقد نو و علمی، در مواردی دچار افراط و تفریط شده و ارزش واقعی اثر ادبی را نشان نمی دهند.
One of the important measutres in exploring the evolution of literary criticism in Iran is the review of critical works with the aim of identifying their stregths and weaknesses along with quality evaluation. Given the need for such an attitude in the realm of literary research, the authors resolved to evaluate the critical approach assumed by Mohammad Hoghoogi, one of the most renowned pioneers of New criticism in Iran. Hence, his critical works have been studied using content analysis and descriptive-analytical approaches and their characteristics have been explained. According to the finding, Hoghooghi is mostly concentrated on formal features and morphology of literary work and his critiques are majorly structured on three principles, namely language and diction, settings and idea, and form and structure which are commonly referred to as Hoghooghis critique traingle. Such formalistic propensity along with his interest to structure have led some of his interpretations to become roughly superficial or enthusiastic, and though approximating modern and scientific criticism, his critiques go to ex tremes in some cases and fail to demonstrate the true value of literary work.
خلاصه ماشینی:
احمد سمیعی (1352) در مقدمة نقد خود بر کتاب شعر نو از آغاز تا امروز با اشاره به این موضوع، با دو نگاه زیباییشناسی سنتی و مدرن به تفسیر برخی از مباحث مطرحشده در این کتاب پرداخته و از آنها شدیدا انتقاد کرده است؛ البته او بعدها در نشست «جایگاه محمد حقوقی در عرصة شعر و نقد» (1388)، یادآور شد که این نقد را تحت تأثیر فضای حاکم بر سیاست و ادبیات ایران آن زمان نوشته و در آن حق محمد حقوقی، آنطور که باید، ادا نشده است.
حقوقی، بهویژه در نخستین مقالات بلند خود، به این نوع نقد بیشتر گرایش داشته و در دو مقالة «کی مرده کی بهجاست؟» و «از سرچشمه تا مصب» ضمن آسیبشناسی شعر معاصر ایران، حالتهای گوناگون شعر امروز و مراحل تکاملی آنها را بررسی کرده و درنهایت «شعر پیشرفته» را کاملترین شکل شعر دانسته است.
نقدهای تحلیلی (فرمشکافانه) «نقد فرمشکافانه» اصطلاحی است که محمد حقوقی برای نقد شعر شاعران بهکار گرفته و ما نیز در این تقسیمبندی، از اصطلاح مورد نظر او استفاده کردهایم.
از سوی دیگر تأکید زیاد حقوقی بر «تشکل» محدودیتهایی برای نقد او ایجاد کرده و سبب شده تا آثار شاعرانی مانند سپهری که عمدتا از جنبة محتوایی تحلیلپذیرند، از گردونة تحلیل او خارج شوند؛ زیرا از دید او، شعر سپهری حرفهای شاعرانهای است بر خط ممتد مستقیم و هر سطر یا هر چند سطر تنها از نظر خط اندیشگی و محتوایی در ارتباط با یکدیگرند و نه از لحاظ ساخت و شکل درونی که اساس و پایة هر اثر بزرگی است (حقوقی، 1374: 268).
Tārikh-e Tahlili Sher-e Now. Tehran: Markaz Publication [in Persian].