چکیده:
مقالات شمس یکی از معتبرترین متون منثور عرفانی است که بسیاری از سخنان نویسنده در آن، حاصل درهمآمیختگی و تلاقی امور مختلف در سطوح عینی و ذهنی بوده است. در این متن، همچون بسیاری از متون عرفانی دیگر، نظام دلالت گشوده است و این امر توان کشف و خلق افقها و تجربههای تازه را در زبان بهوجود میآورد. شمس نیز در بسیاری از موارد دیدگاههای سنتی مبتنی بر امور و سطوح معهود را درهم شکسته و با دیدگاهی متفاوت و چینشی متمایز، کارکردهای مجازی زبان را بهخدمت گرفته و معناهای متفاوت تازهای را خلق کرده است. پس از تحقیق صورتگرفته، مشاهده شد که نویسنده در نقش سوژه، برای دستیابی به سطحی جدید، گاه در ابتدا، چارچوب باور و یا اعتقاد مرسوم را شکسته است و سپس، با پیوندی که میان سطوح انتزاع جدید برقرار کرده، از مسیر پیشین منحرف شده و با فرایندی انحرافی و خوانشی مخالف، سطح تازهای از معنا را خلق کرده است. زدوده شدن لایههای معنایی رایج در تفسیر آیات و احادیث، خلق معیارها و نگرشهای تازه درباب اعتقادات و باورهای عوام، وارونگی و تقدسزدایی از امور مقدس از یک سو و تقدسبخشی به اموری منفور یا مهجور همگی از ویژگیهای مخالفخوانی در مقالات شمس بوده است. روش تحقیق در پژوهش پیش رو، تحلیلی ـ توصیفی بوده است.
خلاصه ماشینی:
شمس برای دستیابی به سطحی جدید، ضمن تبعیت از متون و رسوم گذشته (در مرحلة اول) آنها را میشکند و در مرحلة بعد، با پیوندی که میان سطوح انتزاع جدید برقرار میکند، اثری جدید میآفریند که در این راستا ممکن است خودآگاه یا ناخودآگاه از مسیر اصلی منحرف شود و روندی مخالف را درپیش گیرد و با فرایند انحرافی و خلاف جهتی که دارد، سطحی متمایز بیافریند.
پیشینة تحقیق درباب مخالفخوانی تاکنون مقالاتی بهرشتة تحریر درآمده که عمدة آنها دربارة سبک هندی است که از میان آنها، میتوان به دو مقالة «انحراف از نرم در شعر صائب» اثر محمد حکیم آذر (فصلنامة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اراک، س1، ش2، 1384، صص34ـ43) و مقالة «معنی بیگانه در شعر صائب تبریزی» (نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، س48، ش296، 1384، صص65ـ75) اشاره کرد.
تاکنون درباب مخالفخوانی مقالاتی منتشر شده است؛ اما اثری که در آن بهطور مجزا مخالفخوانیهای عرفانی (در این مقاله محدود به مقالات شمس) از نگاهی جدید و با تأکید بر نحوة شکلگیری آنها تجزیه و تحلیل شود، دیده نشده است.
گونهها و مؤلفههای مخالفخوانی با عنایت به این مطالب، در ادامه بهدلیل اینکه در بسیاری از شطحیات موجود در مقالات شمس باورها و اندیشههای مألوف شکسته شدهاند و بهسبب بدخوانی خلاق صورتگرفته و خلق سطوح انتزاع جدید، گاه روندی مخالف و گاه متضاد با اندیشههای غالب و حاکم جامعه نیز صورت گرفته است؛ ازینرو در ادامه، مهمترین عواملی که نویسنده را در فرایند مخالفخوانی یاری رساندهاند، بررسی شده است.