چکیده:
یکی از مقوله های در خور توجه در بررسی زندگی عالمان شیعی، ارزیابی حیات اجتماعی و مواضع سیاسی آنها است. شیخ محمدباقر آیتی از عالمان پرآوازه ای است که حیات علمی و آثار قلمی اش در عرصه مطالعات فرهنگ تشیع تاثیر گذار بوده است. علاوه بر جنبه های علمی، آیت الله محمدباقر گازاری در رخدادهای سیاسی زمانه اش مواضع خاصی اتخاذ کرده که مقاله حاضر در صدد واکاوی آن است. دستاوردهای حاصل از این پژوهش بیانگر نقش تاثیرگذار شیخ محمدباقر در مسائل مختلف سیاسی از قبیل: موضع گیری او در قبال مشروطه و برخی از مسایل سیاسی منطقه، رفع اختلاف بین افراد خاندان حاکم محلی و رفع اختلاف بین طرفداران دو گروه سیاسی منطقه (حشمتی و شوکتی) است. بعضی از اقدامات و مواضع شیخ محمدباقر آیتی نظیر موضع گیری او در قبال مشروطه حتی منجر به تقابل وی با علما و دیگر معاصرانش نیز شده و او را در برابر حاکم منطقه قرار داده و به عزل او از تولیت اوقاف انجامیده است.
خلاصه ماشینی:
با توجه به اهمیت علما و نقش مؤثر آنان در زمینههای مختلف بویژه ظلم ستیزی و موضعگیری در قبال جنبشهای گوناگون سیاسی در تاریخ ایران، این نوشتار سعی دارد به این پرسش اصلی پاسخ دهد: - شیخ محمدباقر در قبال مسایل سیاسی منطقه چه موضعی اتخاذ کرده است؟ در باب پیشینه تحقیق میتوان به موارد زیر اشاره کرد: اولین پژوهش کتاب بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان از محمدحسین آیتی (1371) است.
زهرا علیزاده بیرجندی (1382) نیز در کتاب تاریخ برگزیدگان و مشاهیر بیرجند به معرفی سه تن از رجال برجسته این خاندان (محمد باقر، محمد ابراهیم و محمد حسین) و آثار آنها پرداخته است.
سمیرا عباسلو (1392) نیز در پژوهشی به نام «جایگاه اجوبههای علمای قاینات در تدوین تاریخ اجتماعی منطقه در دوره دوم قاجاریه تا پایان این سلسله» به فتواهای شیخ محمد باقر و تأثیرات آن در امور اجتماعی اشاره مختصری دارد.
نقش سیاسی آیت الله محمدباقر گازاری در زمان امیرعلم خان سوم (م1309ق) و محمداسماعیل خان (م1322ق): محمد باقر بیرجندی در سایه حمایت حشمتالملک (امیر علم خان سوم) و میرزا خانلرخان اعتصام الملک که مأمور تعدیل مالیات سیستان و خراسان بود در مشهد به تحصیل مشغول شد.
در این زمان آیت الله محمدباقر گازاری به عنوان حاکم شرع شناخته می شد و تولیت اوقاف بیرجند که باید به دست اعلم علمای زمان باشد توسط امیر محمد اسماعیل علم به او سپرده شده بود.
شیخ محمد باقر که پیرو شیخ فضل الله و از نظر تفکر سیاسی به حسام الدوله دوم نزدیک بود، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و امور شرعی و موقوفات کماکان در دست ایشان بود.