چکیده:
مدارس و مسجد-مدرسهها بهعنوان یکی از مهمترین گونههای بناهای تاریخی در معماری عصر صفویه اصفهان از جایگاه ویژهای برخوردارند. مسجد-مدرسه چهارباغ بهعنوان یکی از شاخصترین بناهای علمی- مذهبی عصرصفویه و گنجینهای از هنر کتیبهنگاری ایرانی- اسلامی درخور توجه بیشتری است. کتیبههای این بنا علاوه بر ساختار چشمنواز دارای محتوا و مضامین عمیقی است که نیاز به شناسایی و طبقهبندی صحیح دارد. پژوهش حاضر تلاش دارد با رویکردی نو، به مطالعه کارکرد کتیبههای این بنا در بازتاب تعالیم و عظمت پیامبر (ص) بپردازد تا زمینه پاسخ به پرسش اصلی پژوهش یعنی اینکه کارکرد رسانگی در کتیبههای مسجد-مدرسه چهارباغ چه جایگاهی داشته و بازتاب تعالیم و عظمت پیامبر (ص) در مضامین کتیبهها شامل چه مواردی میباشد؟ فراهم آید. پژوهش حاضر از حیث روش، توصیفی-تحلیلی بوده و جمعآوری اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانهای صورت پذیرفته است، لازم به ذکر است که نمونههای موردمطالعه بهصورت هدفمند انتخابشدهاند، همچنین روش تجزیهوتحلیل یافتهها کیفی است. بخشی از نتایج پژوهش حاضر گویای آن است که با توجه به طیف مضامین، ماهیت بنا و جایگاه ویژه آن، کارکرد رسانگی کتیبههای این بنا بهمثابه یک رسانه تاریخی-هنری در میان دیگر کارکردها شاخصتر است. همچنین مهمترین پیامهایی که با محوریت پیامبر (ص) در ساختار و درونمایه کتیبهها بازتاب مییابد شامل احادیث نبوی، سیاست مذهبی اسلام و شیعه با محوریت نبوت، ادعیه، الگوسازی از شخصیت پیامبر (ص) و مدح و ستایش ایشان در قالبهای گوناگون است لازم به ذکر است که این مضامین بیشترین درصد فراوانی را در میان مضامین کتیبههای موردمطالعه در این پژوهش دارند و به لحاظ کیفیت اجرا و محل قرارگیری نیز بسیار بااهمیت است.
خلاصه ماشینی:
تحلیل کارکرد رسانهای کتیبههای مسجد- مدرسه چهارباغ اصفهان در بیان تعالیم نبوی و عظمت پیامبر (ص) مُحیُّالدّین آقاداودی* ایمان زکریایی کرمانی** چکیده مدارس و مسجد- مدرسهها بهعنوان یکی از مهمترین گونههای بناهای تاریخی در معماری عصر صفویه اصفهان، از جایگاه ویژهای برخوردار هستند.
همچنین کتیبههای این بناهای مذهبی، ارائهدهنده اطلاعاتی بوده که شناخت ما را نسبت به زیرساختهای مذهبی، اقتصادی، سیاسی در ساخت یک بنا ارتقا میدهند؛ علاوه بر این، با توجه به رسمیت یافتن مذهب شیعه در عهد صفویه، کتیبههای موجود در بناهای مذهبی این عهد، تغییرات مضمونی چشمگیری را تجربه کردهاند؛ مسجد- مدرسه چهارباغ بهعنوان یکی از مهمترین بناهای مذهبی اواخر عصر صفویه در کنار ساختار وسیع معماری، دارای وسعت و تنوع کمنظیری در حوزه تزئینات و کتیبهها است، بهگونهای که میتوان آن را آیینه تمامنمای هنر و معماری عصر صفویه بهعنوان آخرین بنای شاخص این عصر در بعد زیباییشناسی ساختاری (هیلن براند، ۱۹۹۴: ۲۲۹) و بازتابدهنده سیاستهای مذهبی و بسترهای فکری- اعتقادی موجود در این عصر در بعد تحلیل محتوایی دانست.
پیشینه پژوهش با توجه به اهمیت چشمگیر کتیبهها از جنبه زیباییشناسی ساختاری و تحلیل مضامین و محتوا و همچنین کارکردهای آنها در بناهای دوره اسلامی و دیگر دورهها، پژوهشهای گوناگونی در قالب مقاله، کتاب و پایاننامه پیرامون آنها صورت گرفتهاند؛ از جمله شایستهفر (١٣٨٠) در مقالهای با عنوان «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبههای اسلامی» و همچنین در مقالهای دیگر با عنوان «بررسی محتوایی کتیبههای مذهبی دوران تیموریان و صفویان» (١٣٨١)، به معرفی اجمالی ساختار کتیبهها و درونمایه (مضمون) آنها با تأکید بر دو دوره تاریخی تیموریان و صفویان پرداخته است.