چکیده:
دربارۀ کرتیر پژوهشهای زیادی صورت گرفته و آگاهیهای بسیاری در بارۀ وی وجود دارد اما هنوز مسایل متعددی در خصوص شخصیت، عقاید، جایگاه وی در نظام طبقاتی دوران ساسانی و نقش و تـاثیر وی بر روحانیت زرتشتی وجود دارد که نیازمند بررسی و پژوهش دو باره هستند. مسالۀ اصلی این پژوهش وضعیت طبقۀ روحانیت زرتشتی در برههای خاص از دوران ساسانی یعنی اوایل این دوره (از اردشیر یکم تا اول شاپور دوم) است و در آن تلاش شده به مواردی همچون ساختار طبقۀ یاد شده، سلسلهمراتب آن و جایگاه آن در سلسلهمراتب قدرت در دورۀ مورد نظر پرداخته شود. افزون بر اینها شخص کرتیر به مثابۀ مهمترین و موثرترین روحانی این دوره (اوایل دوران ساسانی) به ویژه، مورد توجه قرار گرفته است. در مقالۀ پیشرو اطلاعات به شیوه کتابخانهای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. این پژوهش نشان داده است: ا) عنوان موبدانموبد در اوایل دوران ساسانی و در زمان کرتیر وجود نداشته است، 2) با با تلاشهای مجدانۀ کرتیر روحانیت زرتشتی و دستکم رییس این طبقه به جمع طبقۀ ممتاز دوران ساسانی موسوم به بزرگان راه یافت، 3) وضعیت روحانیت اعم از تشکیلات و عناوین و جایگاه اواخر دوران ساسانی را نمیتوان با وضعیت این نهاد در اویل دوران ساسانی تعمیم داد و نهاد یاد شده در طول دوران ساسانی تغییرات زیادی به خود دیده است.
خلاصه ماشینی:
مسئلۀ اصلی این پژوهش وضعیت طبقۀ روحانیت زرتشتی در برههای خاص از دوران ساسانی، یعنی اوایل این دوره (از اردشیر یکم تا اول شاپور دوم)، است و در آن تلاش شده تا به مواردی همچون ساختار طبقۀ یادشده، سلسلهمراتب آن، و جایگاه آن در سلسلهمراتب قدرت در دورۀ موردنظر پرداخته شود.
وضعیت روحانیت زرتشتی در اوایل دوران ساسانی چگونه بوده است؟ آیا اظهارنظر مورخان اسلامی درست است و میتوان به آنها اعتماد کرد؟ برای پاسخ به این پرسشها بایست به منابع موجود مراجعه کرد که عبارتاند از کتیبههای شاپور یکم، کتیبههای کرتیر، و کتیبۀ نرسی در پایکولی.
در این بررسی کوتاه چند نکتۀ مهم وجود دارد: یکم) خلاف نظر کریستنسن (1368: 177) بهنظر میرسد جایگاهی بهنام موبدان موبد یا موبدِ موبدان و خلاف نظر زنر (1384: 71) جایگاهی بهنام هیربدان هیربد در اوایل دوران ساسانی ـ دستکم تا پایان پادشاهی نرسی به سال 302م ـ باتوجهبه وجود منابع دستاولی مانند کتیبۀ پایکولی در نقش رستم و نقش رستم (اکبرزاده 1382: 27- 52؛ فرای 1382: 591-596) و کتیبههای کرتیر (اکبرزاده 1385الف) وجود نداشته است.
19 بااینکه میتوان در واقعیت تاریخی این روایتها تردید رواداشت، خاصه اینکه اولاً از عنوان موبد موبدان یاد شده که بهزعم نگارندگان در این دوره هنوز ابداع نشده بود و دوم ماجرایی مشابه به دو بهرام نسبت داده شده، اما پذیرش ضمنی و کلی این روایتها باتوجهبه اوضاع سیاسی دولت ساسانی در زمان دو بهرام و نیز وجود کتیبهها و نقشبرجستههای کرتیر موبد میسر است.