روایت غدیر‌خم و اشارات عرفانی در آثار نگارگری دوره صفویه مقاله

از دیدگاه شیعیان و مفسران شیعی، واقعه غدیرخم و اعلام جانشینی حضرت علی(ع) از سوی پیامبر اکرم(ص)، یکی از بزرگ‌ترین وقایع تاریخی صدر اسلام به شمار آمده و از اهمیت خاصی، بویژه برای اثبات حقانیت ولایت امیرالمومنین(ع)، برخوردار بوده‌است. در میان شرح حدیث و روایت غدیر خم، اشارات بسیاری نیز به آیات نازل شده از سوی خداوند در این زمینه از جمله آیه تبلیغ و آیه اکمال شده است. این واقعه به دلیل اهمیت و جایگاه خود در میان شیعیان در عرصه‌های مختلف هنری، اجتماعی، سیاسی و نیز در زندگی عادی مردم، بازخوردی ویژه داشته است. در این میان، نگارگری اسلامی- ایرانی نیز مجال و فرصتی مناسب برای به تصویر کشیدن و متجلی ساختن داستان‌ها و مضامین مختلف، بویژه مضامین دینی- مذهبی در اختیار نگارگران قرار‌داده‌است. از جمله مضامینی که با سفارش حاکمان و حامیان شیعی‌مذهب کتابت و مصور شده، واقعه غدیرخم است. بیشتر نگاره‌های به دست آمده از این مضمون، متعلق به نسخ خطی دوره صفویه با نگرش خاص شیعی است. این کتب شامل آثارالباقیه، حبیب‌السیر، فال‌نامه، آثار‌المظفر، احسن‌الکبار، روضه‌ الصفا، حمله حیدری و اثر استاد فرشچیان می‌باشد. اکثر نگاره‌های به‌دست ‌آمده از این نسخ، واقعه را تقریباً با همان شرح و تفسیر حدیث غدیر در دشتی فراخ نمایش داده‌اند، اما برخی نگاره‌ها نیز با نماد و مفهومی متفاوت، شأن ولایت حضرت را با توجه به احادیث، روایات و آیات قرآنی نشان داده‌اند. این مقاله نیز با توجه به شأن و جایگاه ولایت حضرت علی(ع)، به شرح و بررسی روایت غدیر در آثار نگارگری و نمونه‌های به دست آمده، پرداخته است.

From the point of view of Shiites and Shiite commentators, the event of Qadir Khom and the announcement of the succession of Imam Ali (PBUH) by the Holy Prophet (PBUH) is one of the greatest historical events of the beginning of Islam and beholds a special position particularly to substantiate the legitimacy of Amir al-Momenin (PBUH). Among the explanations of the hadith and the narration of Qadir Khom many references have been made to the verses revealed by God in this regard, including the verse of “Tabliq” and the verse of “Akmal”. This event has received exceptional responses due to its prominence and position among Shiites in various fields of art, society, politics and also in the daily life of Muslims. In the meantime, Islamic-Iranian painting has provided the painters with an opportunity to portray and display various stories and themes, specifically sacred and religious themes. Qadir Khom is one of the themes that has been written and illustrated by the order of Shiite and religious rulers and supporters. Most of the paintings obtained from this subject belong to the Safavid manuscripts that follow a unique Shiite approach. Such artworks include the works of Al-Baqiyah, Habib al-Sir, Fal-nameh, the works of Al-Muzaffar, Ahsan al-Kabar, Rozat al-Safa, the attack of Heydari, and the paintings of Master Farshchian. Most of the handwritten drawings from this copy display the event with almost the same description and interpretation of the Qadir hadith in Dasht-e Farakh, nevertheless a number of the drawings behold diverse symbols and concepts; furthermore, they demonstrate the dignity of the Imam's guardianship according to the hadiths, narrations and verses of the holy Qur'an. This article, considering the dignity and status of Imam Ali's (PBUH) guardianship has explained and examined the event of Qadir Khomin the paintings and samples obtained. Research Objectives: 1- Recognizing the dignity and position of Imam Ali (PBUH) in the holy Qur'an and its manifestation in art. 2- Examining Qadir Khom narration in the works of Islamic painting. Research Questions: 1- How many works and manuscripts and with what perspective have depicted the Qadir Khom incident? 2- In what form and approach have such paintings expressed the narration of Ghadir and the guardianship of Imam Ali (PBUH)

روایت غدیر‌خم و اشارات عرفانی در آثار نگارگری دوره صفویه مهناز شایسته فر چكيده: از دیدگاه شیعیان و مفسران شیعی، واقعه غدیرخم و اعلام جانشینی حضرت علی(ع) از سوی پیامبر اکرم(ص)، یکی از بزرگ‌ترین وقایع تاریخی صدر اسلام به شمار آمده و از اهمیت خاصی، بویژه برای اثبات حقانیت ولایت امیرالمومنین(ع)، برخوردار بوده‌است. اکثر نگاره‌های به‌دست ‌آمده از این نسخ، واقعه را تقریباً با همان شرح و تفسیر حدیث غدیر در دشتی فراخ نمایش داده‌اند، اما برخی نگاره‌ها نیز با نماد و مفهومی متفاوت، شأن ولایت حضرت را با توجه به احادیث، روایات و آیات قرآنی نشان داده‌اند. این مقاله نیز با توجه به شأن و جایگاه ولایت حضرت علی(ع)، به شرح و بررسی روایت غدیر در آثار نگارگری و نمونه‌های به دست آمده، پرداخته است. » (علامه حلی، 1372: 21) یکی دیگر از آیاتی که می‌توان در باب امامت خاصه امیرالمومنین به آن استشهاد کرد آیه معروف به تبلیغ می‌باشد که پیش از واقعه غدیرخم برحضرت محمد(ص) نازل شده و به ایشان مأموریت معرفی حضرت علی(ع) را به عنوان جانشین و وصی داده است. (رجبی، 1388: 180-179) (تصویر 4) فال‌نامه همچون دو نگاره قبلی، شأن ولایت حضرت علی(ع) را می‌توان به صورت نمادین در نگاره‌های دیگر نیز مشاهده کرد از جمله معراج پیامبر اکرم(ص). یکی از این مضامین، روایت غدیر و اعلام جانشینی حضرت علی(ع) از سوی پیامبر(ص) است که به شیوه‌های مختلف در 7 نسخه آثار‌الباقیه دوره ایلخانی و صفوی، حبیب‌‌السیر، فال‌‌نامه، آثار‌المظفر، احسن‌‌الکبار، روضه‌‌الصفا از دوره صفوی، حمله حیدری از دوره قاجار و اثر فرشچیان از دوره معاصر به تصویر کشیده شده است.