بررسی تطبیقی چهرۀ منصور حلاج در تذکرۀ الاولیاء و کشف‌المحجوب از منظر عرفانی مقاله

حسین بین منصور حلاج - عارف دلسوختۀ قرن سوم هجری- در ادبیات تصوف جایگاه والایی دارد. در بیشتر رساله‏ها و کتاب‏های عرفانی، سخنان، حالات و آرای وی ذکر شده و عمدتاً به دلیل بیان شطح‏گونه‏اش- اناالحق- مورد انتقاد قرار گرفته است. هجویری در کشف‏المحجوب و عطار نیشابوری در تذکره‏الاولیا فصلی از کتاب‏هایشان را به ذکر او اختصاص داده‏اند. این مقاله سعی دارد با شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با نگرش تطبیقی چهرۀ حلاج را در این دو کتاب بررسی کند. پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافته است که هجویری با توجه به اعتقاد به صحو چهره‏ای از حلاج ترسیم می‏کند که با تأیید کلّی همراه نیست. او تنها دیندار بودن و کرامات حلاج را تأیید می‏کند و می‏پذیرد که او حلولی نبوده و سخنانش قابل تأویل است. در مقابل، عطار به دلیل تمایل قوی‏ خود به تصوف و عرفان، چهرۀ مقدسی از وی ترسیم می‏کند و تلویحاً تنها ایراد وی را فاش کردن اسرار الهی می‏داند.

Hussein ibn Mansur al-Hallaj –bereaved mystic of 3rd (A.H.) century- has a high position in Sufism. In some Sufism books and treatises, have mentioned his sayings, spirits, and ideas and he has been criticized because of his Shath-like words –An al-hagh (means: I’m God)- commonly. Hujwiri in Kashf ul Mahjoob and Attar in Tazkirat al-Awliya have devoted one chapter of their books to his mention. This article tries to explore al-Hallaj portrait in these two books by the descriptive-analytical method and also a comparative point of view. This research concludes that Hujwiri has depicted the portrait of al-Hallaj which is not confirmed completely by him, because of his approach of Sahv. He just confirms al-Hallaj’s religion and miracles and believes that he isn’t Hululi and his sayings are capable of interpretation. On the contrary, Attar depicts the sacred portrait of al-Hallaj, because of his strong tendency to Sufism. He implicitly declares that al-Hallaj’s mistake is to make public God’s secrets.

نکته‏ای که باید به آن اشاره کرد این است که هجویری نسبت به عقاید و آرای حلاج رویکردی عقلانی‏تر در پیش می‏گیرد و با گوشۀ چشمی به استدلال و منطق عقلانی سخنان، حالات و اعمال وی را نقد می‏کند و در برخی موراد آن‏ها را تأیید نمی‏کند؛ اما عطار به دلیل دلبستگی و نیز تمایل عاطفی قوی که نسبت به عرفان و تصوف و اولیای آن داشته و خود بیشتر عارفی بود شاعر تا شاعری عارف؛ به تأیید قلبی سخنان حلاج می‏پردازد. همچنین از استدلال‏های صوفیانۀ عطار در مورد انا الحق گفتن و حلولی بودن وی نیز می‏توان استنباط کرد که وی چهرۀ حلاج را در هاله‏ای از تقدس ترسیم می‏کند و این بی‏شک به دلیل تمایل عاطفی وی به تصوف و عرفان بوده است. در حقیقت با توجه به آنچه گفته شد می‏توان چنین بیان کرد که رویکرد عطار نسبت به حلاج رویکردی آمیخته با صحو نیست بلکه وی تماماً نسبت به حلاج نگاهی مثبت دارد و تنها فاش کردن اسرار الهی را عیب کار وی می‏داند اما هجویری با رویکردی صحوگونه منطقی‏تر و نه به طریق شهودی و قلبی و به دلیل اینکه تمایل عاطفی شدیدی نسبت به تصوف و عرفان ندارد تنها به تأیید دیندار بودن و کرامات حلاج می‏پردازد و سخنان، اقوال و طریقت وی را محل اشکال می‏داند و راه او را شایستۀ اقتدا نمی‏داند.