چکیده:
یکی از صحنههای تاریک تاریخ ایران در دورهی قاجار» شکست از روسها و
تندادن به دو عهدنامهی ننگین گلستان و ترکمانچای است که در پی آن
بخشهای گستردهای از خاک ایرانزمین جدا شد و به مالکیت روسها در آمد.
ادبیات بهمثابه یک هنر از این حادثه به دور نبوده و از این داغ متاذر گشته
است. سرخایخان لگزی یکی از فرماندهان ایران در جنگهای با روس بوده
است که حتی پس از عهدنامهی گلستان نیز از پای ننشسته و پیوسته به دنبال
نبرد با روسها بوده تا شاید بتواند اندکی از رسوایی شکستهای پیشین را
بزداید. وی چکامهای به زبان عربی سروده و اوضاع ایران و سرزمینهای از
دست رفتهی ایران را به تصویر کشیده و همچون شاعران عربیسرای اندلس
بر شهرهای از دست رفتة قفقاز سوگواری میکند و از هموطنان و سربازان
ایرانی میخواهد که دل در این صلح نبندند و به دشمن اعتماد نکنند و همچنان
به جهاد با کافران بپردازند. این چکامه با واژگان و تعابیر ساده و روان» به
نیکی اندوه و احساس سراینده» در از دست دادن سرزمینهای پارس» را به
خواننده منتقل میکند و تصویری کامل, از اوضاع ایران و شهرهای از دست
رفتهی آن» ترسیم میکند. نوشتهی پیش رو به تصحیح و ترجمهی این
سروده میپردازد.
خلاصه ماشینی:
اصغر فردی در مقالهای با نام «دورهی تحسر و ادبيات حسرت بعد از جدائي هفده شهر قفقاز از ايران» به بازتاب جدایی سرزمینهای قفقازی ایران در شعر پارسی اشاره کردهاند؛ اما تا آنجا که اطلاع داریم چکامهی عربی سرخایخان تاکنون در جایی چاپ نشده است.
قصیده نونیه سرخایخان پس از عهدنامهی گلستان و در فاصلهی میان جنگهای دوره اول و دوم ایران و روس قصیدهای، با قافیهی نون به عربی، سروده است و در آن از اوضاع شهرهای قفقاز، پس از ورود روسها، سخن گفته و بر شهرهای از دست رفتهی ایران حسرت میخورد و در پایان هم از ایرانیان میخواهد که دل در صلح با روس نبندند و برای بازپسگیری شهرهای ازدسترفته قیام کنند.
گرچه نام این امیر داغستانی در جهادیه نامشخص است؛ اما دلایلی چند وجود دارد که این چکامه، سروده سرخایخان لگزی است: نخست اشارهی صریح چهار نسخه خطی مجلس (1/102) و ملی تبریز (2621) و آیتالله گلپایگانی (شماره 1810-120/10 و شماره 2/3090-100/16) به سراینده که با عبارت «قصیدهی سرخايخان لگزي» به سراینده اشاره کردهاند و چنانچه خواهد آمد همهی این نسخ در تصحیح این قصیده مورد استفاده قرار گرفته است.
» سه دیگر عبارات جهادیه با حوادث تاریخی و سرخایخان لگزی مطابقت دارد چرا که ایشان امیر داغستان بوده و در سال 1235 هجری پس از مقاومتها به دربار ایران پناهنده شده و همچنین فرزندان خود را در جنگ با روس از دست داده است.
4- نسخهی شمارهی 220 ج، دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران با عنوان «منشآت قائممقام» که در بخش اول آن این جهادیه را آورده و قصیدهی عربی نیز تا بیت 54 در آن آمده است و نسخه ناتمام مانده است.