اخلاق‌‌محوری یا باورمحوری؟ تحلیلی انتقادی از حکمت جهاد ابتدایی مقاله

این پژوهش در پی ‌تبیین و تحلیل حکمت جهاد ابتدایی است. پرسش اساسی این است که فلسفه یا حکمت جهاد ابتدایی در اندیشه اسلامی چیست؟ اندیشمندان در پاسخ به این مسئله سه نظریه را بیان کرده‌‌‌‌اند. برخی فلسفۀ جهاد ابتدایی را بر اساس حق طبیعی انسان تبیین کرده‌‌اند؛ برخی آن را بر اساس حق الهی و برخی دیگر آن را لازمۀ تعالی دین اسلام بر دیگر ادیان دانسته‌‌اند. این سه نگرش، در تبیین فلسفۀ جهاد ابتدایی «باور و اعتقاد» را محور قرار داده و هدف از جهاد ابتدایی را محو شرک و گسترش باور توحیدی و الهی دانسته‌‌اند. بررسی‌های این پژوهش که با روش تحلیلی و استنادی انجام پذیرفته است، نشان می‌دهد در کنار تبیین‌‌های سه‌‌گانه یادشده، می‌‌توان از تبیین چهارمی نیز سخن گفت. این تبیین چهارم که مختار نویسنده است، برخلاف سه رویکرد پیشین که ایدۀ شرک‌‌ستیزی و مقابله با باورهای غیرالهی را به عنوان حکمت جهاد ابتدایی مطرح می‌‌کنند، بر محور «رفتار و عمل» تمرکز داشته و فلسفۀ جهاد ابتدایی را مبارزه با بی‌‌اخلاقی‌‌ها و بدعهدی‌‌ها می‌‌داند.

This paper seeks to account for, and analyze, the wisdom behind primary jihad (al-jihād al-ibtidā’ī). The essential question is: what is the philosophy behind primary jihad in Islamic thought? In response to the problem, intellectuals have proposed three theories. Some people account for primary jihad in terms of human natural rights; others account for it in terms of the divine right; and still others consider it as an implication of the transcendence of Islam over other religions. These three accounts of the philosophy of primary jihad are centered on “beliefs and doctrines,” maintaining that primary jihad aims to obliterate polytheism and spread monotheism. In this paper, I deploy an analytic-documentary method to show that, besides these accounts, one might propose a fourth account, which I shall defend here. Unlike the three accounts in which combat with polytheism and non-divine beliefs are proposed as the philosophy behind primary jihad, this account concentrates on “conducts and actions,” taking the philosophy of primary jihad to be combat with immoralities and breaches of covenants.

در اصطلاح فقهی، جهاد ابتدایی، مقاتلۀ ابتدایی با کفّار بعد از دعوت ایشان به اسلام (ابوجیب، 1408ق، ص 71) یا مبارزه ابتدایی با مشرکان برای دعوت آنها به اسلام (شهید‌‌ثانی، 1379، ج1، ص 216) و یا به بیان دیگر مباشرت‌ورزیدن در جنگ با هدف نشر اسلام به اذن معصوم با قومی از کفّار است که آغازگر جنگ نیستند (مرعی، 1413ق، ص 66). البته برخی فتنه در این آیه را به معنای کفر (قرطبی، 1364، ج2، ص 354) و برخی به معنای شرک دانسته‌‌اند (سیوطی، 1404ق، ج1، ص 205؛ طباطبایی، 1371، ج2، ص 62؛ مروارید، 1406ق، ص 129) ولی در هر صورت بحث ناظر به اعتقاد است و نوعی تبیین باورمحور از جهاد ابتدایی را بیان می‌‌کند. منظور از «الَّذِینَ کفَرُوا»، «الذین ثبتوا علی الکفر» است و آنها کسانی هستند که عنود دارند و عهدشکن هستند و شما برای مقابله با اینها باید همواره آماده باشید؛ ازاین‌رو اگر دارندگان عهد از کفار بر عهد خود پایدار نباشند، بر ولیّ امر است که با ایشان مقاتله کند (طباطبایی، 1371، ج9، ص 116)؛ بنابراین کافر در این آیات معنای خاص خود را دارد و خطاب آیات جهاد ابتدایی ناظر به کسانی است که با عهدشکنی اعلام جنگ کرده‌اند؛ در حالت حربی قرار گرفته‌اند و به مخالفت با پیامبر9 و اصحاب وی پرداخته و قصد جان ایشان و مؤمنان را می‌‌کنند. Qom: Office of Islamic Publications. Ibn Hisham, Abu Muhammad ‘Abd al-Malik. Qom: Publication Center of Islamic Propagation Office. Majma‘ al-Bayan fi Tafsir al-Qur’an (Vol. 5).