چکیده:
استدلالی از موارد با ارزش علمی است که در تمام زمینههای دانش بشری از قبیل مباحث فلسفی، حکمی، اخلاقی، شرعی، تعلیمی و ... به کار میرود. این نوع نگاه ریشه در مباحث افلاطون و ارسطو دربارهی کارکرد هنر و شعر دارد. در این میان، برداشت شاعران فارسیگو از جمله نظامی که بین شعر و حکمت و دانایی قائل به همپوشانی معنایی بودند، با دیدگاه ارسطو قرابت بیشتری دارد. زیرا او برخلاف افلاطون که شعر را محصول «جذبه و بیخبری» شاعر میدانست و «الهام» شاعرانه را به شکلی از جنون مرتبط میکرد، معتقد است شاعر که از نوعی آگاهی برتر برخوردار است، میتواند با تقلید از «واقعیت آرمانی» به تطهیر و تزکیه روح آدمی یاری رساند. بنابراین کار شاعر ریشه در نوعی منطق و خرد دارد که هر نوع نگاه استدلالی را پوشش میدهد. نظامی که بر علوم عصر خود نظیر: منطق، فلسفه،کلام، پزشکی و نجوم آگاهی داشته، همواره نتایج کاربرد حکمت و خرد را ارج نهاده است. نگاه منطقی نظامی موجب شده که او در اثبات و تأیید و تفهیم اشعارش به انواع استدلال مانند: قیاس، استقراء و تمثیل در زمینه های: ادبی، عقلی، اجتماعی، تعلیمی، تمثیلی، کلامی، تأویلی، نقلی، شرعی، جغرافیایی و تاریخی روی آورد. نتایج به دست آمده نشان میدهد که در خسرو وشیرین و مخزن الاسرار که به ترتیب آثاری غنایی و تعلیمی محسوب میشوند، بیشترین نوع استدلال شامل قیاس در زمینههای عرفانی، حکمی ـ تعلیمی، پزشکی، اسطورهای و هرمونتیک از شکل اول است، تمثیل در مرحلهی دوم قرار دارد و استقراء به ندرت به چشم میخورد.
Reasoning is a valuable science that is used in field of human knowledge such as philosophy, theology, ethics, religion, education, etc. Reasoning originates from Plato’s and Aristotle’s discussions upon application of arts and poetry. Persian poets’ conception of reasoning, specifically Nizami’s, who believed in semantic overlap between poetry, knowledge and wisdom, is closer to Aristotle’s views. Unlike Plato who deemed poetry as an outgrowth of fascination and incognizance in poets and somehow linked poetic inspiration to insanity, Aristotle’s maintained that poets enjoyed sparkling wit and could aid in purification of human soul by pursuing ideal reality. Therefore, the work of the poet is rooted in a kind of logic and wisdom that covers every kind of reasoning. Nizami who was cognizant of the sciences of his time such as logic, philosophy, theology, medicine and astronomy, always appreciated the fruits of wisdom and reason. Nizami’s logical insights have led him towards some forms of reasoning such as analogy, induction, and allegory. He has benefitted from these forms of reasoning on literary, intellectual, social, educational, allegorical, theological, paraphrastic, narrative, religious, geographic and historical grounds to substantiate and clarify his poems. In-depth study of the lyric work “Khosrow Shirin” and the didactic work “The Treasury of Mysteries” indicates that the oft-used form of reasoning is analogy on mystical, educational, medical, mythical, and hermeneutic grounds in the first form. Next comes allegory and finally induction which is seldom seen.
خلاصه ماشینی:
در اين ميان ، برداشت شاعران فارسيگو ازجمله نظامي که بين شعر و حکمت و دانايي قائل به همپوشاني معنايي بودند، با ديدگاه ارسطو قرابت بيشتري دارد؛ زيرا او برخلاف افلاطون که شعر را محصول «جذبه و بيخبري» شاعر ميدانست و «الهام » شاعرانه را به شکلي از جنون مرتبط ميکرد، معتقد است شاعر که از نوعي آگاهي برتر برخوردار است ، ميتواند با تقليد از «واقعيت آرماني» به تطهير و تزکيه ي روح آدمي ياري رساند؛ بنابراين کار شاعر در نوعي منطق و خرد ريشه دارد که هرنوع نگاه استدلالي را پوشش ميدهد.
١. پيشينه ي پژوهش باتوجه به شهرت نظامي در ميان شاعران پارسيگوي تاکنون مطالعه و پژوهش زيادي در زمينه ي انديشه ي او و شرح خمسه صورت گرفته است ؛ از کتاب هاي مهم در اين زمينه ميتوان به پير گنجه در جستجوي ناکجاآباد نوشته ي عبدالحسين زرين کوب (١٣٧٤)، اشاره کرد که درباره ي زندگي و آثار و انديشه ي فلسفي و استدلالي نظامي است ؛ همين طور انديشه هاي نظاميگنجه اي، تاليف بهروز ثروتيان (١٣٧٦) که به بيان انديشه ي شاعر در پنج گنج او پرداخته است .
همچنين رساله ي دکتري با عنوان نقش حکمت در کلاسيک شدن متون ادبي عرفاني منثور (مطالعه موردي مقالات شمس )، نوشته ي آقايانيچاوشي (١٣٩٤) که به بررسي تأثير محتواي حکيمانه در ساختار صوري متن ادبي پرداخته است و پايان نامه ي کارشناسي - ارشد، با عنوان تاثير احتجاجات قرآني(تمثيل و جدل ) بر شيوه ي بيان مثنوي معنو (دفتر اول ) نوشته ي زهرا مدلليان (١٣٨٨)؛ تاآنجاکه نگارنده بررسي کرده است ، پژوهشي درباره ي بازتاب نگاه استدلالي در آثار نظامي از جمله خسرو و شيرين و مخزن الاسرار انجام نشده است .