آسیب‌شناسی مداخله‌های کالبدی صورت گرفته در بافت قدیم مشهد (با تاکید بر دوره‌های صفوی، پهلوی و معاصر (پس از انقلاب اسلامی) مقاله

سیر تحول کالبدی شهرها به‌طور عمده در تأثیر تعامل‌های اجتماعی و نیازهای ساکنان آن است. شهر مشهد نیز تا اواخر دوره تیموری تحت تأثیر همین عوامل، بافت خود را به‌صورت سنتی سازمان داده و در این دوره به‌عنوان یک شهر شناخته می‌شود. نظر به اینکه پس از این دوره تاریخی، مداخه‌های کالبدی صورت گرفته بر این بافت که پشتوانه حمایت حکومت را دارا بوده است؛ در سه مقطع زمانی صفوی، پهلوی و معاصر (پس از پیروزی انقلاب اسلامی)، در قالب ایجاد عناصر و فضاهای شهری و نه فقط تک بناهای معماری تظاهر یافته و بنابراین تاثیرهای عمیق‌تری بر این بافت بر جای گذاشته؛ بنابراین بازه‌های زمانی بیان شده مورد تاکید این پژوهش واقع‌شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای، مشاهده و عملیات میدانی به بررسی تحولات صورت گرفته در این بافت از آغاز شکل‌گیری به‌عنوان یک شهر تاکنون بپردازد و از این رهگذر آسیب‌شناسی تحولات کالبدی معماری و شهرسازی بافت قدیم این شهر را مورد کنکاش قرار دهد. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که هر زمان اندیشه، تفکر و ایدئولوژی مفهومی محکمی در پس مداخله‌های صورت گرفته وجود داشته؛ درستی اقدام‌های انجام‌شده به اثبات رسیده است. چنان‌که در دوره‌ی صفوی با ایجاد خیابان و صحن عتیق و در راستای تحقق مفاهیم عمیق مکتب شهرسازی اصفهان، مجموعه‌ی حرم و بافت پیرامون آن مورد بهسازی واقع شد. کارهای صورت گرفته در دوره‌ی پهلوی نیز باوجود برخی آثار مخرب، به لحاظ اینکه در پی تحقق ایده و تفکر تشخص بخشیدن به مجموعه حرم از طریق خالی کردن فضای پیرامون آن بود؛ مثبت و هدفمند ارزیابی می‌شود. همچنین اگر چه ارزیابی عادلانه در خصوص آسیب‌شناسی مداخله‌های صورت گرفته در دوره‌ی معاصر پس از اجرا شدن کامل طرح مصوب فعلی قابل انجام خواهد بود اما شواهد حاکی است که مداخله‌های صورت گرفته در دوره‌ی معاصر از هویت مشخصی که مبتنی بر فلسفه و الگوهای معینی باشد؛ برخوردار نبوده و به نظر می‌رسد زیاد شدن رویه‌ها، مقطعی بودن آن‌ها و حضور نیافتن دیدگاه‌های نظری و فلسفی مشخص، موجب آسیب‌های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی در بافت تاریخی خواهد شد.

از اين منظر پژوهش حاضر بر آن است تا آسيب شناسي مداخله هاي کالبدي انجام شده بر بافت اين شهر را به تفکيک مداخله هاي مستقيم ، مورد بررسي قرار دهد تا به اين مساله پرداخته شود که الگوي توسعه مورد استفاده جهت احيا بافت پيرامون حرم مطهر حضرت رضا (ع ) در هرکدام از دوره هاي زماني مذکور چه بوده است ؟ و اينکه نکته هاي مثبت و منفي مداخله هاي کالبدي صورت گرفته چيست ؟ در اين گذار با استفاده از روش تحقيق توصيفي- تحليلي و جمع آوري اطلاعات از طريق مطالعات کتابخانه اي شامل مطالعه کتب ، اسناد، آمار، تحقيق ها، گزارش ها، مقاله ها و جستجوي اينترنتي و همچنين مشاهده ميداني و تهيه عکس ، پس از بررسي مختصري از تاريخچه شکل گيري شهر مشهد تا اواخر دوره تيموري، به معرفي مداخله هاي کالبدي صورت گرفته در اين بافت از آغاز تاکنون و با تاکيد بر دوره هاي صفوي، پهلوي و معاصر (پس از پيروزي انقلاب اسلامي) پرداخته خواهد شد و پس ازآن ، تاثيرات اين مداخله ها از منظر کالبدي، اقتصادي، اجتماعي و مفهومي بر بافت بيان شده بررسي و آسيب شناسي اين اقدام ها مورد کنکاش واقع مي شود. (به تصویر صفحه رجوع شود) شکل ٣: تصوير هوايي و نقشه فلکه حضرت در دوره پهلوي دوم (مآخذ: بينام ، ١٦٣:١٣٥٦ و ١٦٥) ٢-٣ دوره معاصر پس از انقلاب اسلامي مداخله مستقيم (اعمال دولتي) و غيرمستقيم (اعمال توسط قوانين اجراشده توسط شهرداريها) در بافت مرکزي شهر مشهد صورت گرفت که محدوده مداخله مستقيم که موضوع اين پژوهش ميباشد؛ اجراي دو طرح عظيم به شرح زير است : ٢-٣-١- طرح توسعه حريم حرم مطهر حضرت رضا (ع ) اين طرح در سال ١٣٦٠ توسط آستان قدس رضوي تهيه و به مرحله اجرا درآمد.