چکیده:
مسالۀ جبر و اختیار از عمدهترین مسائل کلامی است که زمینههای تنوع آراء
را در میان الهیدانان ایجاد نموده است. این مساله در میان ادیان توحیدی
جایگاه خاصی دارد؛ زیرا اصل توحید شون متعددی از یگانگی خداوند در
حوزههای خالقیت، فاعلیت، ربوبیت و مانند آن را شامل میشود. در این میان،
مسالۀ جبر و اختیار به عنوان تولید فعل یا عدم آن از سوی مخلوق در مواجهه
با مسالۀ فاعلیت مطلق خداوند، میتواند زمینۀ مناسبی را برای مباحثات کلامی
فراهم آورد.
در این مقاله با بررسی رویکرد متالهان مسلمان و یهودی دربارة موضوع
کلامی جبر و اختیار، زمینهها، گرایشها و رویکردهای غالب هر یک را در
مواجهه با این طرح کلامی مشخص نموده و با توجه به مسیوقت مسلمانان در پرداخت و واکاوی عمیق این مساله در مقایسه با یهودیت،رویکرد اسلامی را رجحان داده ایم.همچنین به این دلیل که بررسی مسالۀ جبر و اختیار نزد متکلمان مسلمان ناظر به بررسی و تناسب آن با دیگر شاخصه های توحیدی است،این ترجیح انجام گرفته است.
خلاصه ماشینی:
جبر و اختیار، ادیان ابراهیمی، توحید افعالی، مشیت مطلق خداوند مقدمه موضوع جبر و اختیار انسان، از آنجا که پیوندی تنگاتنگ با صفات الهی (قادریت و علم مطلق الهی) از یکسو و فرجامگرایی، نظام جزا و پاداش و حتی اشاره به صفت عدل الهی از سوی دیگر دارد، از جمله مباحث مناقشهانگیز در همۀ ادیانی است که واجد این دو خصوصیت عمده (صفات متعدد الهی و نظام جزا و پاداش) میباشند.
ربانیون یهودی در بیان چگونگی آفرینش انسان و خلق ویژگیهای او از سوی خداوند، روایات بسیاری را مطرح کردهاند که مشخصة اصلی آنها، طرح مسألۀ اختیار به عنوان امری پذیرفته شده و قابل قبول است و لذا هرگز بر سر این مسأله و تقابل آن در قالبی کلامی با مسألة جبر به جدال یا استدلالهای کلامی نپرداختهاند: «اگر تو عادل باشی، برای قادر مطلق خوش رخ مینماید یا اگر خود را راست سازی، او را فایده میشود؟ (ایوب: 2/22)»؛ «یوحنان گفت: [...
اگرچه در ساختار این گفتارها، به شکلی ضمنی، با تأکید بر اختیار انسان و ذکر سندی از کتاب مقدس بر حتمیت آن، خبر از نوعی اندیشة متقابل (باور به جبر) را آشکار میسازد؛ اما براساس متون تفسیری یهود، خبری از این اندیشه به شکل فراگیر، مشاهده و ثبت نشده است و یهودیان در این متون به همان صورتی که دیگر باورهای دینی را نه با رویکردی تأکیدی و اثباتی، بلکه به نحو مباحثهای و به عنوان یک مسأله مورد بررسی قرار میدهند.