چکیده:
اختیارات مظفری را می‌توان جامع‌ترین کتاب هیئت به زبان فارسی دانست. قطب‌الدین شیرازی این اثر را تنها چهار ماه پس از اتمام تألیف نهایة الإدراک در سال 680ق تألیف و به یکی از حاکمان قسطمونی (کاستامونی) تقدیم کرده است. با این‌که بخشی از این کتاب ترجمۀ نهایة الإدراک از زبان عربی به فارسی است، ولی از لحاظ تبویب و عرضۀ مطالب، به‌ویژه هیئت‌های غیربطلمیوسی، با آن متفاوت است. متن اختیارات در بسیاری از عبارات خاص تحت تأثیر ساختار زبان عربی است، ولی از جهات دیگر هویت فارسی خود را حفظ کرده است. بر اساس مقدمۀ کتاب، عبارت «اختیارات» در نام این کتاب برگرفته از اسامی کتب تنجیمی نیست، بلکه منظور اختیارها یا انتخاب‌های جدید نویسنده برای حل اشکالات هیئت‌های بطلمیوسی سیارات است. دربارۀ نوع رابطۀ قطب‌الدین شیرازی و نصیرالدین طوسی در نهایه و اختیارات شواهد جدیدی می‌توان یافت که درک دقیق‌تری در این باره به دست می‌دهد.
Qutb al-Din Shirazi’s Ikhtiyarat Muzaffari can be considered the most comprehensive hay’a book in Persian. According to the documents, Shirazi completed it only 4 months after the Nihayat al-Idrak fi Dirayat al-Aflak in 1281 dedicated to one of the rulers of Kastamonu. Although many sections of the Ikhtiyarat are literal translations of Nihaya, the distribution and presentation of many subjects, especially the non-Ptolemaic planetary models, are completely different. While the language of Ikhtiyarat is under the influence ofArabic structure, it maintains some signs of Persian identity. According to the introduction, the word “Ikhtiyarat” does not mean “selection” in astrology, rather it refers to the author’s “preferences” or his new models to solve the difficulties of Ptolemaic models. There are some hints in the sources showing that the relationship between Shirazi and his master, Nasir al-Din Tusi, was not very friendly. Some new evidence is found in Nihaya and Ikhtiyarat which may shed new light on the subject.
خلاصه ماشینی:
کلیدواژه: کتاب جامع هیئت، مدل‌های غیربطلمیوسی، نصیرالدین طوسی، آثار نجومی فارسی، اختیارات مظفری، نهایة الإدراک فی درایة الأفلاک، قطب‌الدین شیرازی اریخ دریافت: 17/12/98 تاریخ پذیرش: 16/3/99( استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران/ amirgamini@ut.
اما باید توجه داشت که مبحث مدل‌های غیربطلمیوسی تنها یک جنبه از تاریخ علم هیئت است؛ این علم از جهاتی به مباحث دیگری نیز گره می‌خورد که اهل علم آن روزگار برای ایجاد علمی روشمند و سازگار با دیگر علوم طبیعی و ریاضی در آن درگیر بودند: استدلال‌ها و براهینی که مدام نقد و بررسی می‌شدند و اختلاف نظرهایی که گاه بسیار ریشه‌ای بودند.
بعضی از این آثار مثل التذکرة فی علم الهیئة طوسی، نه‌تنها تصحیح انتقادی شده‌اند بلکه به انگلیسی ترجمه شده و پژوهشی عمیق و جدی به‌شکل شرحی تاریخی بر آنها عرضه شده است (Ragep, 1993)؛ کتاب الهیئة عُرضی نیز تصحیح، و خلاصه‌ای از مطالب آن معرفی و تحلیل شده است (Saliba, 1990).
تعیین تاریخ تألیف و حامیِ اختیارات مظفری اولین اثر قطب‌الدین شیرازی در علم هیئت نهایة الإدراک فی درایة الأفلاک نام دارد که احتمالاً آن را در آناتولی نوشته و به بهاءالدین جوینی، حاکم اصفهان، تقدیم کرده است.
ظاهراً این عبارت در زمان حیات شیرازی نوشته شده و تاریخ اتمام تألیف کتاب را در شب عرفه ـ یعنی 9 ذی‌الحجه ـ سال 680ق در شهر سیواس در آناتولی معرفی کرده است.
در این عبارات به‌روشنی دیده می‌شود که معرفی مدل‌های سیاره‌ای «ابداعی» و بررسی اشکالات مدل‌های سیاره‌ای دیگران به‌عنوان هدف نگارش نهایه معرفی شده است، ولی چون مدل‌های ابداعی نویسنده برای مبتدیان قابل تشخیص نبوده است، شیرازی نیاز می‌بیند که کتاب دیگری تصنیف کند و آن مدل‌های ابداعی ـ یا «مذهب مختار» ـ را در جایگاه اصلی خود قرار دهد.
(
, 
, 
)
