چکیده:
دولت صفوی (1736-1501 م) در اوایل قرن شانزدهم و با حمایت قبایل ترکمان توسط اسماعیل میرزا تاسیس شد. اسماعیل بهادر خان با اتخاذ عنوان شاه در تبریز و بر روی میراث آق قویونلو حاکمیت خود را اعلام و مذهب شیعی اثنی عشری را به عنوان مذهب رسمی انتخاب کرد. از این تاریخ شاه اسماعیل در تلاش برای یکپاچه کردن ایران در زیر لوای مذهب تشیع به تقابل با عثمانیها در غرب و ازبکان در شرق پرداخت. این تقابلات در زمان جانشینان شاه اسماعیل یعنی شاه طهماسب و شاه عباس به اوج خود رسید به طوری که منجر به شکل گیری چندین نبرد خونین گردید. با قدرتمند شدن دولت صفوی در سایه اصلاحات اداری و نظامی شاه عباس کبیر (1629-1587)، آنها برای مدتی در قرن هفدهم در آرامش و راحتی به سر بردند. اما در اواسط قرن هجدهم و با استیلای افاغنه حکومت صفوی به تاریخ پیوست. ما در این مقاله ضمن معرفی سه نامه ترکی مربوط به عصر صفوی به ارزیابی آنها نیز خواهیم پرداخت.
خلاصه ماشینی:
ایران، حکومت صفوی، شاه اسماعیل، شاه عباس کبیر، عبدالمومن خان مقدمه شاه اسماعیل رهبر طریقت صفویه، با حمایت قبایل ترکمان مناطق آناطولی، آذربایجان، ایران و سوریه در اواسط سال 1501 م در کاخ هشت بهشت تبریز پایتخت سابق آق قویونلوها بر تخت سلطنت نشست، و بدیت ترتیب دولت صفوی به صورت رسمی اعلام موجودیت کرد.
شاه عباس دوم در زمان سلطنت خود دست به یک سری اقدامات خشونت آمیز زد و خواستار آن بود که نظم و نساقی به امور کشور ببخشد.
بعد از شاه عباس دوم، عقبگرد دولت صفوی بیشتر شد (قرادنیز: 54-55) شاه اول سلیمان، که در سال 1666 بر تخت سلطنت نشست، اگرچه سعی داشت با دور ماندن از حرمسرا، خود امور مملکتداری را در دست بگیرد اما موفق به انجام آن نشد.
نامه ترکی شاه عباس دوم در سال 1070 ق / 1060 م و در زمان حکومت شاه عباس ثانی (ابوالمظفر و المنصور الموسوی صفوی ثانی) سیاح عثمانی درویش مصطفی به همراه دوستانش سفری به ایران نمودند.
ایلات ترکمان که دولت صفویه را تأسیس کردند تا زمان اصلاحات شاه عباس اول در اداره کشور و ارتش بطور جدی نقش آفرینی میکردند.
همچنین از نامه عبدالمومن خان که در بالا ذکر شد مشخص است حاکمان ازبک نیز بعضاً در مکاتبات خود از زبان ترکی استفاده میکردند.
به نظر نگارنده، علاوه بر این موارد، وجود حکومتهای ترک ازبک در شرق و عثمانی در غرب نیز در انجام مکاتبات به زبان ترکی از سوی دولت صفویه نقش داشته است.
Oğuzlar, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1999.