چکیده:
نشانه ـ معناشناسی از جمله ابزارهای ارزیابی چگونگی تولید و دریافت معنا در تحلیل گفتمان است. این دانش نوین با پشتسرنهادن نشانهشناسی کلاسیک، مجال را برای بروز نشانهها با مدلولهای نو در مسیری استعلایی فراهم میآورد. در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و بهمنظور بررسی نشانه معناشناسانه گفتمان امام رضا(ع)، «دعای طلب باران» برای بررسی انتخاب شده است. این دعا بهدلیل داشتن ماهیت گفتمان روایی، حاوی شَوِشها و کُنِشهای متعدد و ارزشمحور است و از این لحاظ برای بررسی نشانه ـ معناشناسانه نظامهای حاکم در آن شایستۀ توجه است. امام رضا (ع) بهعنوان وارث و پرچمدار امامت، مانند سایر ائمه (ع) وظیفۀ انتقال و ترویج مفهوم امامت را بر دوش میکشد. ایشان برای تحقق این مهم از روشهای متعددی بهطور واضح و پنهان بهره میگیرند اما در مواجهه با مأمون مانند برخی ائمه (ع)، شیوۀ تقیّه را برمیگزینند و القای غیرمستقیم آموزههای مورد نظر خود یعنی هژمونی امامت از طریق «دعای باران» را انتخاب میکنند. این پژوهش چگونگی رقم خوردن هژمونی مطلوب امام رضا (ع) یعنی ابلاغ و ترویج امامت فراخور زمان را نشان میدهد. برای شناساندن این هژمونی نیازمند ابزاری هستیم که با کنکاش انواع گفتمان، ما را با پاسخی مناسب مواجه کند. نشانه ـ معناشناسی بهعنوان ابزاری دقیق میتواند ما را در تحقق این مهم یاری کند. در این جستار، انواع نظامهای گفتمانی از قبیل نظام کنشی، نظام عاطفی و نظام تنشی و شگردهای پردازش مفهوم، انتقال پیام و ارتباط با مخاطب در متن «دعای باران» ارزیابی و نشان داده شده است که امام رضا (ع) از نظامهای گفتمان چگونه بهره میگیرد و به تبیین حقانیت ولایت خود و خاندان مطهرشان میپردازد و گفتمان ولایت را هژمونیک مینماید.
Sign-semantics is a tool for evaluating how to generate and get meaning in discourse analysis. This new science, with the backing of classical semiotics, provides the opportunity for signs to appear with new signatures in a forward direction. In this paper, using a descriptive analytical method, and in order to examine the semantic sign of the discourse of Imam Rida (as), the “Prayer asking for rain” was selected for research. This prayer is due to the nature of narrative discourse, which contains many acts and values, and regarding its semantic sign of governing systems, worth to be considered. Imam as the heir and flagship of Imamate, like other Imams, has the task of transferring and promoting the concept of Imamate. To realize this, they use a number of obvious and hidden methods, but in the face of Mamun, like some Imams, he proceed the way of taqiyah, and indirectly induces the concept of their intended meaning, the hegemony of Imamate through the prayer asking for rain. This research demonstrates the realization of how the ideal hegemony of Imam Rida (as) is, namely, the advent of Imamate, and, in order to identify that hegemony, we need a precise tool to deal with the variety of our discourses. Here the sign-semantics analysis, as an accurate tools, can help us realize this. In this research, various types of discourse systems such as system of action, emotional system and tension system, and concepts for the processing of the concept, transmission of message and communication with the audience were evaluated and shown how Imam Rida (as) uses in the prayer, from some discourse systems, and explains the legitimacy of his wilayat (authority) and his purified family, and hegemonic discourse of the authority.
خلاصه ماشینی:
در ايـن جسـتار، انـواع نظام هـاي گفتمانـي از قبيـل نظـام کنشـي ، نظـام عاطفـي و نظـام تنشـي و شـگردهاي پـردازش مفهـوم ، انتقـال پيـام و ارتبـاط بـا مخاطـب در متـن «دعـاي بـاران » ارزيابـي و نشـان داده شـده اسـت کـه امـام رضـا از نظام هـاي گفتمـان چگونـه بهــره ميگيــرد و بــه تبييــن حقانيــت ولايــت خــود و خانــدان مطهرشــان مي پــردازد و گفتمــان ولايــت را هژمونيــک مي نمايــد.
ايـن پژوهـش در جهـت بررسـي شـکل گيري ، توليــد و دريافــت معنــا در گفتمــان امــام رضــا در زمينــۀ ادبيــات تعليمــي ـ به عنــوان نمونــه دعـاي طلـب بـاران ـ را بـا رويکـردي نشـانه ـ معناشناسـانه و در سـه نظـام گفتماني بررسـي و با اين رويکـرد، هژمونـي و بـاور امامـت و ولايـت را بررسـي ميکنـد تـا در سـايۀ چگونگـي شـکل گيري نظام هـاي گفتمانـي چـون کنشـي ، عاطفـي و تنشـي ، عـلاوه بـر معرفـي زوايـاي متعـدد و متکث ـر معنــا، مخاطــب را بــا منبــع و منشــأ شــکل گيري ايــن نظام هــاي گفتمانــي و چگونگــي فراينــد هژمونيک کــردن اعتقــادات و باورهــاي دينــي از منظــور امــام معصــوم آشــنا ســازد.
از جمله مي تـوان به مقاله «تحليل نشـانه ـ معناشـناختي شــعر«آرش کمانگيــر» و «عقــاب » نوشــتۀ داودي مقــدم اشــاره کــرد کــه نويســنده گفتمان هــاي موجـود در اشـعار مذکـور را بررسـي کـرده و در پـي پاسـخ بـه ايـن پرسـش اسـت کـه شـعر روايـي فارسـي تـا چـه حـد ظرفيـت تحليـل نظام هـاي گفتمانـي را داراسـت .