چکیده:
به باور اهل معرفت و سلوک، در یک نگاه کلی و جامع میتوان مراحل سیر و سلوک الی الله را به چهار مرحله اصلی «تخلیه»، یعنی تهی ساختن درون از رذیلتهای اخلاقی، «تحلیه»، یعنی آراستن به فضائل اخلاقی، «تجلیه»، یعنی تابیدن انوار الهی بر قلب، و «فنا»، یعنی گذار از همه ما سوی و وصول به حق متعال تقسیم کرد. اصل و محتوای این نگاه، یعنی ترتّب سلوک بر مراحل مزبور، ریشه در سخنان عارفان صدر اول داشته و سراج طوسی اولین عارفی است که تعریفی از هر چهار مرحله، ارائه داده است. امتیازاتی که این تقسیم چهارگانه دارد موجب شده تا این مبحث عرفانی، تا کنون نیز ادامه یابد. افزون بر آن، ریشههای این چهار اصطلاح عرفانی را میتوان در آموزههای دینی نیز دنبال کرد. در میان این چهار مرحله، عارفان بر دو مقام تخلیه و تحلیه تاکید ویژه و بیشتری دارند و حتی گاهی، مجموعه سلوک را در ایندو خلاصه کردهاند. و البته نزد مشایخ سلوک، در اولویتسنجی میان ایندو، تخلیه، مقدم بر تحلیه است.
In accordance with gnostic and people of spiritual wayfaring, in
a wide and comprehensive view, we can divide degrees of
wayfaring in four steps: relinquishment that is the emptying of
moral vices, adornment that is to adorn the moral virtues,
shining that is the glittering divine power on the heart, and
annulment that is the transition from all of us to the right of
Almighty. The principle and content of this view that is the
sequence of conduct on these stages go back to the works of
early mystics and it seems that Siraj Tusi is the first mystic who
has provided a definition of all four stages. The privileges of
this quadruple division have led to this mystical topic continue
to contemporaries. Also we can fine these four mystical terms
in religious thoughts. Among these four steps, Mystics mainly
assert on degrees of relinquishment and adornment and
sometimes they count these tow just as the degrees of spiritual
wayfaring, but, in according to the master of wayfaring,
relinquishment comes before of adornment.
خلاصه ماشینی:
بررسی مراحل سلوکی «تخلیه» «تحلیه» «تجلیه» و «فنا» در عرفان اسلامی محمد میری چکیده به باور اهل معرفت و سلوک، در یک نگاه کلی و جامع میتوان مراحل سیر و سلوک الی الله را به چهار مرحله اصلی «تخلیه»، یعنی تهی ساختن درون از رذیلتهای اخلاقی، «تحلیه»، یعنی آراستن به فضائل اخلاقی، «تجلیه»، یعنی تابیدن انوار الهی بر قلب، و «فنا»، یعنی گذار از همه ما سوی و وصول به حق متعال تقسیم کرد.
اگر چه در این متن که در قرن سوم هجری به نگارش در آمده است اصطلاحات تخلیه، تحلیه و تجلیه با این واژگان خاص به چشم نمیخورد ولی در واقع جنید با استفاده از محتوای همین اصطلاحات مراحل سلوک را تبیین کرده و البته در نهایت مراتب سلوک، سخن از مقام فنا نیز دارد.
به عبارت دیگر این متن بسیار کهن از جنید بغدادی گواه این مدعا است که محتوای «چهارگانه تخلیه، تحلیه، تجلیه و فنا» و تبیین مجموعه مراحل سلوکی در قالب آن از همان اوائل تاریخ عرفان اسلامی مورد توجه عارفان بوده است؛ اگر چه ممکن است عین این اصطلاحات در آثار آنها یافت نشود ولی روح چهارگانه مذکور در توضیحات آنها پیرامون مراحل سیر و سلوک به را حتی به چشم میخورد.
نکته حائز اهمیت در کار جنید آن است که وی نه تنها به مراحل کلی تخلیه، تحلیه و تجلیه اشاره داشته است بلکه علاوه بر آن، به گونهای منازل عرفانی که در هر کدام از این مراحل، پیش روی سالک قرار دارد را نیز تبیین کرده است.