چکیده:
یکی از ویژگیهای تاریخی سنت دادرسی در ایران، غیررسمی بودن و خودسامانی و استقلال نسبی این نهاد از تشکیلات دولتی بوده است. در دوران مدرن به دنبال آشنایی ایرانیان با نهادهای دادرسی اروپایی و آگاهی از کاستیهای نهادهای سنتی، یکی از اقدامات اصلاحی دولتمردان قاجار و پهلوی نوسازی نهادها و شیوههای دادرسی ایران بود. از جمله این اصلاحات نوسازی قضایی بود که در دهه چهل در قالب انقلاب سفید انجام شد. اصل نهم انقلاب سفید به طرح ایجاد خانههای انصاف اختصاص داشت که هدف از آن گسترش عدالت قضایی و ایجاد تشکیلات دادرسی در مناطق روستایی بود. این مقاله با روش توصیفیـ تحلیلی و با تکیه بر اسناد و منابع موجود بر آن است که زمینه و کارکردهای نهاد خانه انصاف را مطالعه و بررسی کند و به این سوال پاسخ دهد که ضرورت تشکیل خانه انصاف چه بود و چگونه میتوان نسبت این تحول را با انقلاب سفید تبیین کرد؟ یافتههای پژوهش نشان میدهد خانههای انصاف با بهرهگیری از رویهها و نیروهای سنتی موجود، ضمن کاستن از بار پروندههای قضایی، بوروکراسی دولتی را در عرصه دادرسی گسترش دادند و دادرسی غیررسمی را در قالب دادرسی رسمی درآوردند.
Non-formality, self-governance, and relative independence of judicial institutions were believed to
be the historical characteristics of procedural tradition in Iran. In the modern era, modernization
of institutions and procedural practices in Iran is held to be one of the reforming measures
during the Qajar and Pahlavi era. As for the reform, we can refer to judiciary modernization in
the 1960s in the form of the White Revolution. This institution was formed to promote judicial
fairness and procedural facilities in rural areas. With descriptive-analytical method and available
documents and resources, this paper examines the foundations and functions of the Houses
of Equity institution, and answers the following question: “what were the most important goals
and functions of the Houses of Equity institution?” The findings of this research indicate that
we need to analyze and understand the formation of this institution in the context of the goals
of the White Revolution in order to understand the formation and function of the Houses of
Equity. The houses aimed to promote state bureaucracy in procedural scope by benefitting from
existing traditional forces and procedures, and develop a formal trial from a non-formal trial.
خلاصه ماشینی:
این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر اسناد و منابع موجود بر آن اســت که زمینه و کارکردهای نهاد خانه انصاف را مطالعه و بررســی کند و به این سؤال پاسخ دهد که ضرورت تشکیل خانه انصاف چه بود و چگونه میتوان نســبت این تحول را با انقلاب سفید تبیین کرد؟ یافته های پژوهش نشان میدهد خانه های انصاف با بهره گیری از رویه ها و نیروهای سنتی موجود، ضمن کاستن از بار پرونده های قضایی، بوروکراسی دولتی را در عرصه دادرسی گسترش دادند و دادرسی غیررسمی را در قالب دادرسی رسمی درآوردند.
عرف جز قانون شامل تمام منابع حقوقی همچون رویه های قضایی و عادات و رسوم تجارتی و غیره می شود که به تدریج و خودبه خود میان همه مردم یا گروهی از آنان به عنوان قاعده ای الزام آور مرسوم شده و به صورتی پایدار درآمده است (ویلم فلور، نظام قضایی ایران در عصر قاجار، ترجمه حسن زندیه (قم : انتشارات حوزه و دانشگاه ،١٣٩٠)، ص ٥؛ ناصر کاتوزیان ، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوق ایران (تهران : انتشارات مدرس -به نشر، ١٣٦٩)، ص ١٧).
تشکیل خانه های انصاف با وجود اصلاحات و نوسازی قضایی در دوره پهلوی اول ، کیفیت دادرسی رضایت بخش نبود و تحت تأثیر ملاحظات سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی قرار داشت .
٦. محمودی جانکی ، فیروز، «رسمی سازی عدالت غیررسمی در ایران با تأکید بر زمینه های تاریخی - اجتماعی شکل گیری خانه انصاف و شورای داوری »، حقوقی دادگستری، شماره ٦٢ و ٦٣ (بهار و تابستان ١٣٨٧)، ص ١٠٨.