چکیده:
اراده در خدا و انسان از مسائل مهم در حوزه معرفت دینی است که از دیرباز مورد توجه متفکران بوده و چالشهایی را در پی داشته است. در مقاله پیش رو به بررسی واژه با روش معناشناسی توصیفی و محوریت رابطه همنشینی وجانشینی- که از زبانشناسی ساختگرا برآمده- پرداخته میشود. مطالعه مشتقات اراده در 47 سوره از قرآن، نشان ازارتباط معنایی آنبر محور جانشینی با «مشیت، اختیار، اشتهاء، ابتغاء، همّ، عزم و قضی» و بر محور همنشینی با «الله، فعل، کن فیکون، امر، وجه و نفس» میباشد که حوزه معنایی اراده را شکل میدهند. بر محور جانشینی، این واژگان در هسته اصلی معنای اراده یعنی «خواستن»، مشترک بوده وجملگی در زنجیره انجام فعل قرار میگیرند. بر محور همنشینی نیز دو نسبت تقارب معنایی و رابطه مکملّی دیده میشود که درمجموع میتوانند معنای شفاف و دقیقتری از اراده را ارائه نمایند.
خلاصه ماشینی:
تقسيم و مرزبندي اراده خدا به دو نوع اراده تکويني و تشريعي در قرآن مي تواند ديدگاه صحيحي از ذات باري تعالي ارائه کند؛ از اين رو در مقاله پيش رو سعي شده ابتدا معناي اراده از کتب لغت ، استخراج ، سپس حوزه معنايي آن با تأکيد بر روابط همنشيني و جانشيني ترسيم تا درنهايت معناي حقيقي آن مکشوف شود.
در خصوص رابطه هدايت با مشيت و اراده در آيه فوق بايد گفت مشيت خدا بر هدايت بشر است (هدايت تکويني )، اما با اراده خود او (هدايت تشريعي )؛ لذا وقتي مي فرمايد: «يهدي من يشاء» اشاره به مشيت و قانون ساري و جاري خدا در هدايت انسان است که بالاخره برخي با اراده خود، اهل هدايت و برخي نيز اهل ضلالت مي شوند و اين در مشيت خداست .
درمجموع مشيت در اين آيه به معناي هدايت تکويني خداست که شامل انسان و حتي بقيه موجودات نيز مي شود؛ اما اراده در عبارت «يهدي من يريد» اشاره به ارسال رسل و انزال کتب و البته عدم اجبار در دعوت الهي و هدايت دارد که همان اراده تشريعي و مشيت خداوند در هدايت خاص نوع بشر است ؛ همچنان که ادامه آيه تأکيد بيشتري بر آن است : «وکذلک أْنزْلناه آياتٍ بّينات ».
اين امر باعث شده است برخي آن را صرف قصد دروني و حديث نفس براي انجام کار (فخر رازي ، ١٤٢٠، ج٨، ص١٨١) معنا کنند؛ لذا همّ را به ساحت الهي راهي نيست ؛ زيرا خداوند متعال اگر شيئي را اراده کند، حتماً و قطعاً انجام و ايجاد مي شود.
(
, 
, 
)
