چکیده:
یکی از مسائل مهم در باب خداشناسی، چگونگی ارتباط میان ذات و صفات الاهی است. در طول تاریخ متکلمان و فیلسوفان مسلمان دیدگاه‌های مختلفی در این باره ابراز کرده‌‌اند. مهم‌ترین این نظریات عبارت‌اند از: نفی صفات از ذات، عینیت ذات و صفات، زیادت صفات بر ذات، نیابت ذات از صفات و نظریه احوال. بسیاری از علمای شیعه نظریه «نیابت ذات از صفات» را به معتزله نسبت داده‌اند. این نوشتار در صدد است با جمع‌آوری اقوال ملل و نحل‌نویسان و علمای شیعه، تاریخچه و چرایی انتساب نظریه نیابت به معتزله را بررسی کند. پس از تحلیل تاریخی و مراجعه به نوشته‌های دانشمندان معتزلی به نظر می‌رسد انتساب نظریه نیابت به آنها نادرست بوده و باید این نظریه را خوانشی متفاوت از نظریه عینیت ذات از صفات دانست یا آن را زیرمجموعه نظریه نفی صفات از ذات به حساب آورد نه نظریه‌ای جداگانه.
Of the significant issues regarding knowing God is quality of the relation between the essence and the attributes of God. During the history, Muslim theoligians and philisophers have expressed various views regarding this. The most paramount ones include: denial of the attributes of the essence, objectivity of the essence and the attributes, the multiplicity of the attributes on the essence, representation of the essence of the attributes and the theory of the circumstances. Majority of the Shi'ite scholars have attributed the theory of " representation of the essence of the attributes" to the Mo'tazelite. Gathering various reports from Shi'ite scholars and authors of the Sects and Creed books, this article tends to investigate the history and the quality of attributing such theory to the Mo'tazelite. Having analyzed the history and refered to the writings of the Ma'tazelite scholars, one can come to this conclusion that attributing the Deputyship (Niyabat) theory to them is worng and theis theory ought to be considered as a different recitation of the theory of " objectivity of the essence and the attributes" or categorized under the theory of " denial of the attributes of the essence" not an independent theory.
خلاصه ماشینی:
اشـاره به اين نکته ضروري است که گرچه افراد ديگري هم به عينيتيبودن معتزله اذعان کرده انـد و نظريه نيابت را به عينيت برگردانده اند، اما سخن آنها در ايـن زمينـه فاقـد اسـتدلال هـا و تحليل هاي کافي بوده و از چند سطر تجاوز نميکند (سبحاني تبريزي، ١٣٨٦: ٥٦).
بر اساس ايـن نظريه ، ذات واجب تعالي نايب و جانشين صفات است ؛ به اين معنا کـه آنچـه بـر عـالم ، قادر و حي مترتب ميشود، بر نفس ذات خداوند يگانـه مترتـب اسـت ، اگرچـه معـاني علم ، قدرت و حيات در آن ذات متحقق نشود (سبزواري، ١٣٦٩-١٣٧٩: ٥٥٧/٣).
(475/1 :1374 نکته ديگر که شايد منشأ سوءبرداشت و انتساب نظريه نيابت بـه معتزلـه باشـد ايـن است که برخي از دانشمندان اماميه ، مانند ملاصدرا، از يـک طـرف ديـده انـد کـه گـروه معتزله صفاتي چون علم ، قدرت و حيات را از خدا سـلب و نفـي مـيکننـد و از سـوي ديگر اسمائي چون عالم ، قادر و حي را براي خدا اثبات و بر او حمـل مـيکننـد.
Ibn Babawayh Qomi (Saduq), Mohamad Ibn 'Ali (1979), Al-Tawhid [in Arabic], Editted by: Hashim Hussaini Tehrani, Qom: Mu'assissat Al-Nashr Al- Islamiya.
AL-Hilli, Hassan bin Yusuf (1984), Anwar Al-Malakout fi Sharh Al-Yaqout, [in Arabic], Research: Mohammad Najafi Zanjani, Qom: Sharif al-Radiyy wa Bidar.
Kashf Al-Fawaid fi Sharh Qawa'id Al-Aqa'id [in Arabic], Research: Sheikh Hassan Makki 'Amili, Beirout: Dar Al-Safwa, First edition.
(
, 
, 
)
