چکیده:
«تیر و کمان» ازجمله سلاح های دوره صفوی است که علاوه بر میادین نبرد، در مراسم درباری و شکار جایگاه ویژه ای داشته است. از این رو، شناسایی کمان های این دوره اهمیت غیرقابل انکاری دارد. تعداد اندک کمان ها ی باقی مانده و اندک بودن منابع مرتبط، مطالعه آن ها را دشوار کرده است، اما می توان برای مطالعه کمان های صفوی از یکی از مهم ترین اسناد این دوره، یعنی نگاره ها کمک جست؛ چراکه نگاره های دوره صفوی علاوه بر ارزش های زیبایی شناسانه بسیار واقع گرایانه ترسیم می شدند. از این رو، نمود جنگ افزارهای گوناگون ازجمله «کمان» را در آن ها به خوبی می توان پیگیری کرد. علاوه بر معرفی، طبقه بندی انواع کمان و ادوات وابسته بدان، همچون کماندان و تیردان به عنوان یکی از کهن ترین و مهم ترین رزم ابزارها در دوره صفوی از عمده اهداف پژوهش حاضر است. در این راستا پاسخ گویی به پرسش هایی همچون: کمان و ادوات وابسته به آن در این دوره، چه انواعی داشته، چه ارتباطی میان شکل ظاهری و کارکرد آن ها وجود داشته است؟ و چه نقوش تزیینی بر کمان های این دوره به کار رفته است؟ در پژوهش حاضر مدنظر قرار گرفت. در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای صورت گرفته است، به مقایسه، تحلیل و طبقه بندی کمان ها از خلال ۷۰ نگاره و اثر ترسیم شده از آغاز تا پایان دوره صفوی، پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن بود که حداقل چهار نوع کمان و شش نوع مختلف تیردان در مراسم مختلف دوره صفوی استفاده می شده است. از این میان کمان هایی که در مرکز فرورفته و گوشه هایی به سمت خارج داشتند، پرکاربردتر و کمان های ساده، کم کاربردتر بوده اند. در میان انواع نقوش حک شده بر کمان ها، کتیبه های نوشتاری رایج ترین نقش بر سطح کمان ها بوده اند که بیشتر درراستای تهییج روحیه و استعانت از نیروهای الهی به منظور غلبه بر دشمن به کار گرفته شده است. هم چنین نقش کمان یا ادوات وابسته بدان همچون زهگیر، نشان دهنده اهمیت این اشیاء در نشان دادن اقتدار دربار ایران در روابط خارجی و جایگاه آن به عنوان آرایه رسمی مردان درباری این دوره است.
خلاصه ماشینی:
تعداد اندک کمانهای باقیمانده و اندک بودن منابع مرتبط، مطالعۀ آنها را دشوار کرده است، اما میتوان برای مطالعۀ کمانهای صفوی از یکی از مهمترین اسناد این دوره، یعنی نگارهها کمک جست؛ چراکه نگارههای دورۀ صفوی علاوهبر ارزشهای زیباییشناسانه بسیار واقعگرایانه ترسیم میشدند.
کمان و ادوات، کماندان، ترکشدان، دورۀ صفوی، نگارههای صفوی مقدمه همواره تحقق پیروزی در میادین نبرد ارتباط مستقیم با سلاحهای مورداستفاده داشته است؛ چنانکه با بالاتر رفتن کیفیت و تنوع جنگافزارها و تناسب بیشتر آنها در مقاصد گوناگون نظامی، تضمینکنندۀ موفقیت در رویاروییهای نظامی بوده است.
بهدلیل جنس و مصالح و مصالح فسادپذیر بهکاررفته در ساخت بدنۀ کمان (چوب)، نمونههای اندکی از سلاح موردبحث از دورۀ صفوی باقیمانده است و این موضوع بررسی کمانها و سایر ادوات وابسته به آنرا دشوار نموده است؛ اما خوشبختانه از این دوره، نسخ مصور و دیوارنگارههای بسیاری برجا مانده است.
این درحالیست که مقالاتی همچون: «ارزیابی ساخت و کاربرد سلاح آتشین در عصر صفوی» که توسط «فلاحی» و «رحیمی» (1394) در نشریۀ علم، و یا مقالۀ ترجمهشدۀ «لاسیکوا» (1397) در نشریۀ تاریخ روابط خارجی با عنوان: «آتش و باروت در هنر و دیپلماسی شاهان صفوی»، بخشی از خلاء موجود درخصوص رزمابزارهای دورۀ صفوی را پُر نمودهاند؛ ولی همچنانکه مشخص است، تمرکز آنها تنها بر سلاحهای گرم بوده و هیچگونه اشارهای به سلاحهای سرد این دوره نشده است.