چکیده:
بینامتنی، یکی از موضوعات مهم نقد ادبی، نظریهای است به منظور خوانش عمیقتر متن ادبی و دستیابی به ناگفتههای آن. بر اساس این نظریه، هر متنی، آگاهانه یا ناآگاهانه، زایش و بازخوانشی از متون پیش از خود یا معاصر با خود است. قرآن کریم یکی از متونی است که سرودههای بسیاری از شاعران با آن پیوند و ارتباط برقرار نموده است؛ از جمله این شاعران اخطل تغلبی، شاعر نامدار دوره اموی است که تعابیر و مفاهیم قرآنی را به گونهای هنرمندانه و با خلاقیتی خاص در اشعار خود به کار برده و باعث جذابیت و تأثیرگذاری فوق العاده اشعار خود شده است. پژوهش حاضر با هدف تبیین انواع نمونههای بینامتنی قرآنی در اشعار اخطل با روش تحلیلی- توصیفی به تحلیل انواع روابط بینامتنی موجود در اشعار استخراج شده از وی با قرآن پرداخته است. بررسی اشعار اخطل گواه این است که وی گاه مضمون یا مفهوم آیه یا آیاتی از قرآن کریم را منبع الهام خویش قرار میدهد و گاه در ساختار جملات و موسیقی ابیات از آیات قرآنی بهره میگیرد و گاه به داستانهای قرآنی اشاره میکند تا به اثر ادبی خود صفت قداست و ماندگاری بخشد.
خلاصه ماشینی:
از نمونه هاي اين بينامتني ميتوان به موارد زير که بر يک کلمه استوار است ، اشاره نمود: متن حاضر: أفاءتها الرماح از الفاظ اسلامي بکار رفته توسط اخطل ميتوان به واژه «فيء» اشاره نمود؛ از جملـه ؛ اين بيت در قصيده اي در هجو جرير که اينگونه غنائم قوم خود را به تصوير ميکشد: مستردفات أفاءتها الرماح لنـا تدعو رياحا وتـدعو رهـط مـرار (الاخطل ،١٩٩٦م :١٦٧) غنائمي که نيزه ها براي ما آوردند، بادها و گروه مرار را فرا ميخواند متن غائب : واژه «فيء» نيز در قرآن کريم وارد شده اسـت ، از جملـه در ايـن آيـات : ﴿وماأفا الله ع لي رسوله منهم فماأوجف تم ع ليه من خيل ولاارکاب ولکن الله يسلط رسله ع لي من يشا والله ع لي کل شي قدير)( ماأفا الله ع لي رسوله من أهل القري فلله وللرسول ولني القربي واليتامي والمساکين وابن البيل کي لاايکون دولة بين الأغنيامنکم وماآتاکم الرسول فخنوه ومانهاکم ع نه فانتهوا واتقواالله إن الله شديدالعقاب ﴾(حشر/٦ و٧) ٤٠٣ عمليات بينـامتني: در دو آيـه شـريفه ، خداونـد فـيء يـا غنيمـت را از آن رسـول خدا(ص ) دانسته است (زمخشري،١٩٨٧م :٨٠/٤).
اخطل غنائم را براي نيزه ها قرار ميدهد و ميگويد: «افاءتها الرماح لنا» و اين بر خلاف معنا و مفهوم قرآنـي اسـت ؛ چراکـه قـرآن کريم ، غنائم را اموال بدست آمده بدون جنگ و خونريزي مـيدانـد کـه بـراي مسـلمانان حاصل شده است و بدين وسيله معناي مصراع در تضاد و تقابلي آشکار با معناي آيه قرار داده ميشود و همين امر باعث شده رابطه ميان دو مـتن بـه نفـي متـوازي يـا امتصـاص تبديل شود.