چکیده:
زمینه و هدف: طب ایرانی با سابقه چند صد ساله، دیدگاه‌های قابل توجهی برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها دارد. با توجه به نقش رو به گسترش طب سنتی و مکمل در نظام سلامت و درمان نیاز است تا مبانی فیزیولوژی و پاتوفیزیولوژی این طب بررسی و تبیین شود. از آنجا که خون مجموعه‌ای از اخلاط اربعه است و بر حسب نظر حکمای طب ایرانی، تعادل و عدم تعادل در کمیت و کیفیت اخلاط، تعیین‌کننده سلامت و بیماری فرد میباشد. از این رو در این پژوهش، انواع خون غیر طبیعی که منشا بیماری‌های متعدد میباشد، از دیدگاه حکما در قرون مختلف بررسی شد. این کار پیش‌نیاز پیشگیری و معالجه طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های هماتولوژی، متابولیک و غددی میباشد.
مواد و روش‌ها: اقوال حکما درباره خون در کتب متعدد طب ایرانی در قرون مختلف از حکمای قبل از ابن سینا، ابن سینا و بعد از آن، از جمله هدایه المتعلمین، قانون، خلاصه الحکمه مطالعه و مورد بررسی قرار گرفت، مطالب جمع‌آوری‌شده، دسته‌بندی و در قالب یک مقاله مروری تدوین شد.
یافته‌ها: لفظ «خون» یا «دم» بیش از آنکه به خلط دم به طور خاص و به عنوان یکی از اخلاط اربعه و مجزا از سایر اخلاط اشاره نماید به خلط دم به طور عام به عنوان خلطی که پایه و اساس اخلاط است و از سه خلط دیگر به میزان مقتضی در آن وجود دارد، اشاره می‌‌نماید. خون به دو قسم طبیعی و غیر طبیعی تقسیم می‌‌‌شود. خون طبیعی فاقد بوی بد بوده، رنگ سرخ، مزه شیرین و قوام معتدل دارد. اقوال حکما درباره خون غیر طبیعی متفاوت میباشد که این تفاوت در چهار گروه قابل تقسیم است: 1ـ گروه اول مثل ابن سینا و بسیاری از حکمای دیگر خون غیر طبیعی را حاصل تغییر در بعضی یا همه صفات خون طبیعی بیان نموده‌‌اند. 2ـ گروه دوم از جمله اخوینی خون را به سه قسم خون صفراوی، سوداوی و بلغمی تقسیم می‌‌‌کند. 3ـ گروه سوم شامل قسطا بن لوقا بعلبکی که خون غیر طبیعی را از نظر تغییر در کمیت و کیفیت به شش قسم تقسیم می‌‌‌کند. 4ـ گروه چهارم از جمله حکیم ارزانی در میزان الطب خون غیر طبیعی را به چهار قسم افزایش مقدار، رقیق، غلیظ و متعفن تقسیم می‌‌‌کند.
نتیجه‌گیری: جمع‌بندی نظر حکمای طب سنتی در زمینه خون غیر طبیعی، نشان می‌دهد که خون زمانی غیر طبیعی می‌‌‌شود که تعادل ترکیب آن از نظر کمی یا کیفی دستخوش تغییر شود که از دو مسیر این اتفاق می‌‌‌‌افتد یا خون در درون خود و بدون مخلوط‌شدن با چیزی، دچار تغییر در کیفیت شود یا این‌که چیزی از اخلاط یا مائیت با آن مخلوط شود و بنابراین صفات آن را تغییر دهد و انواع خون غیر طبیعی را ایجاد کند.
Background and Aim: Persian Medicine (PM) with a history of several hundred years has significant views on the prevention and treatment of diseases. With the view of expansion of combined role of Traditional and Contemporary medicine in reinforcing the health and treatment system, it is required to review and explain physiological and pathophysiological basis of PM. Since blood comprises of set of four humors (Khelt), and according to the scholars of PM, balance or imbalance in the quantity and quality of these humors determines a person's health and disease, therefore, in this study, abnormal blood types that are the source of various diseases were studied from the perspective of scholars in different centuries. This work is a prerequisite for the prevention and treatment of a wide spectrum of diseases, especially hematological, metabolic, endocrine and even diseases of other organs. Materials and Methods: Views of the sages regarding blood were studied in several books of Persian medicine (PM) related to different centuries and the collected material was categorized and compiled in the form of a review article. Findings: The word “blood or dam”, before being referred to dam as a specific humor and as one of the four humors besides three other humors, was referred to as dam humor in general, and as a humor which is the basis of all humors containing proportionate amount of other three humors. Blood is divided into two types, normal and abnormal (morbid blood). Natural blood has no bad smell, is red in color, sweet in taste and of moderate consistency. The sayings of the sages about abnormal blood are different and this difference can be divided into four groups. The first group, based on views of scholars like Ibn Sina and many other scholars, have stated that abnormal blood is the result of changes in some or all of the attributes of natural blood. The second group, including scholars like Akhavini, divides blood into three types: biliary (safravi), melancholy (sodavi) and phlegm (balghami) blood. The third group that includes views of Qasta ibn Luka Baalbek divides abnormal blood into six dimensions based on quantity and quality and the fourth group, including views of Hakim Arzani, divides the amount of abnormal blood into four categories: increase in amount, dilution, concentration and infection. Conclusion: The conclusion of views of PM scholars about abnormal blood shows that blood is said to becomes abnormal when the balance of its composition is changed quantitatively or qualitatively, which occurs in two ways, either blood accepts changes in quality within itself and without being mixed with anything, or something from the humors or fluid (maeat) mixes with it and thus changes its properties and creates abnormal blood types.
(
, 
, 
)
