چکیده:
بنا به روایت مورخان و جغرافیدانان اوایل دوران اسلامی (منابع قرون 3 تا 8 ه.ق)، شهری بنام شاپور خواست در غرب ایران بر سر راه همدان به خوزستان وجود داشته است که در زمان شاپور اول ساسانی بنیان نهاده است. این شهر در دوران اسلامی ادامه حیات داده و بهویژه در قرن 4 ه.ق به دلیل حضور خاندان محلی آلحسنویه و توجه ایشان به عمران و آبادانی منطقه، به اوج رونق و توسعه خود رسیده است. شهر شاپور خواست در قرون 7 یا 8 ه.ق متروک و در شمال غرب آن؛ شهر امروزی خرمآباد به فاصله اندک زمانی شکل گرفت. با گسترش خرمآباد امروزی، بقایای شاپور خواست زیر بافت شهری مدفونشده است. پژوهش حاضر بر اساس اطلاعات منابع مکتوب تاریخی و دادههای حاصل از شواهد باستانشناختی و میدانی را بهمنظور مطالعه چگونگی شکلگیری استقرار، توسعه و رونق و سرانجام سقوط و اضمحلال شهر شاپور خواست را موردمطالعه قرار داده است. نتایج نشان میدهد؛ هستهی اولیهی شهر در دوره اشکانی شکلگرفته است. این شهر با داشتن شرایط زیستمحیطی مناسب و قرار گرفتن بر سر راههای باستانی توسعهیافته و از شهرهای مهم منطقه در دوران اسلامی بوده است. در دوره ایلخانی شرایط اکولوژیکی و محیطی ازجمله مهمترین عوامل متروک شدن شهر بودهاند.
According to the historical sources (the 3rd to 8th century A.H), there has been an ancient city named Shapurkhast on the western of Iran, that its history dates back to Sasanian era. In these sources, the city has constructed by Shapur I the Great. Life in the city had continued at Islamic period until the 8th A.H. The city reached its peak in the 4th century AH. The remnants of the old city have been founded at southeastern parts of the modern city of Khorram Abad especially from the excavations in 2007. The present research analyzes the data derived from the historical resources and archaeological evidences in order to study and investigate the factors in settling in the area. This study deals with the formation, development and prosperity and then the fall of Shapurkhast city. The results of this study imply that the main period of occupation of Shapurkhast was Islamic era that its foundation has been made at pre-Islamic periods, and probably at Parthian era. Having appropriate environmental conditions and also lying at the middle of west to east and north to south communication routes, the south plain of Khorram Abad has potentially provided suitable living conditions for forming the city. It seems that Shapurkhast has been abandoned at the 7th or 8th A.H and modern Khorram Abad began to function as the central town of the region. Environmental and ecological conditions are the most important factors for the collapse of the city
خلاصه ماشینی:
مکان دقيق شهر پيش از اسلام به درستي مشخص نيست ؛ اما بر اساس داده هاي حاصل از بررسي سطحي و يک فصل کاوش باستان شناختي در محوطه پامنار، موقعيت شهر شاپور خواست عصر اسلامي در جنوب شرقي بافت امروزي خرم آباد و اطراف مناره آجري تعيين شده است (اسلامي نسب و ديگران ، ١٣٩٦: ٢٢) (به تصویر صفحه مراجعه شود) تصوير١: موقعيت شاپور خواست در نيمه جنوبي دره خرم آباد (تصوير ماهواره اي گوگل ارث ) Figure 1: The location of Shapurkhast city in the southern half of the Khorram Abad Valley (Google Earth satellite image) ٢.
نام اين شهر در اين متون در کنار ساير شهرهاي ساخته شده به وسيله شاپور اول ساساني آمده و موقعيت آن بر سر راه همدان به خوزستان با ذکر مسافت بين راه ها ذکرشده است (حمزه اصفهاني، ١٣٦٧: ٤٦؛ اصطخري، ١٣٧٣: ٢٠٣؛ ابن حوقل ، ١٣٤٥: ١٠٤؛ مقدسي، ١٣٦١: ٦٠١-٦٠٠؛ مجمل التواريخ و القصص ، ١٣١٨: ٤٦ و ٦٣).
(به تصویر صفحه مراجعه شود) تصوير ٢: محوطه هاي باستاني دره خرم آباد (جوادي و نوروز برازجاني ، ١٣٧٩: ٢٢) Figure 2: the most ancient sites of Khorram Abad valley (Javadi and Nowruz Borazjani, 2001: 22) نگارندگان در پژوهش حاضر، آثار سطحي اين دره را به ادوار اشکاني، ساساني، اواخر ساساني- قرون اوليه اسلامي و آثار قرن ٤ ه .
سکه از مهم ترين شواهد باستان شناختي در شناخت دوران اوج شاپور خواست ، سکه هايي است که در جنوب خرم آباد يافت شده و نشان دهنده وجود ضرابخانه در اين شهر ميباشند (پور غلام و خاکباز، ١٣٧٦: ١٢٦-١٢١؛ پرويز، ١٣٨٠: ٤١؛ قوچاني، ١٣٧٣: ٦٥-٤٦).