چکیده:
در ادبیات باستانشناسی (جمهوری) آذربایجان فرهنگی به نام «خوجالی – گده بی» شناخته شده که برای اولین بار از منطقه خوجالی جمهوری آذربایجان شناسایی شده و از لحاظ گاهنگاری در حوزه جغرافیایی قفقاز به عصر مفرغ متاخر و آهن قدیم و در شمال غرب ایران به عصر آهن I و II منتسب میشود. این فرهنگ علاوه بر نام «خوجالی – گده بی» به نامهایی مانند زاقافیای مرکزی، گنجه – قره باغ در جمهوری آذربایجان و لچاشن – متسامور در ارمنستان شناخته میشود. بیشترین دادههای باستانشناسی این فرهنگ از گورستانهای بدون استقرار بدست آمده و مطالعه شده است. در این نگارش سعی میشود شاخصههای اصلی آن بصورت توصیفی تحلیلی با استناد به دادههای باستانشناختی و با رویکردی مقایسهای به بحث و بررسی گذاشته شود. اینکه مهمترین شاخصههای باستانشناسی این فرهنگ در جغرافیای مورد مطالعه چیست؟ و منشآ و مسیرهای انتشار این فرهنگ چگونه تبیین میگردد؟ میتواند افق روشن و پیش زمینهی مناسبی برای مطالعات این فرهنگ در شمال غرب ایران را فراهم سازد. از ویژگیهای اصلی این فرهنگ، استفاده از سفالهای خاکستری رنگ، تدفین های مختلف الشکل ، داشتن نوع زندگی بصورت نیمه کوچرو، در گستره معنوی و مذهبی ساخت و بکارگیری معبد بوده است. از ویژگیهای اصلی این فرهنگ، استفاده از سفالهای خاکستری رنگ، تدفین های مختلف الشکل ، داشتن نوع زندگی بصورت نیمه کوچرو، در گستره معنوی و مذهبی ساخت و بکارگیری معبد بوده است.
The study of Khojali-gadabay culture in southern Caucasus There is a culture with the name of Khojaly-Gadabay in the archeological literature of (the Republic of) Azerbaijan that is firstly recognized in Khojaly region where is in (the Republic of) Azerbaijan. Chronologically, it is attributed to the late Bronze and the Old Iron Ages in the Caucasus area, and the Iron Ages I and II in the northwest of Iran. In addition to Khojaly-Gadabay name, this culture is known with the names such as Central Zagafia, Ganja- Garabagh in the Republic of Azerbaijan, and Lechashen-Metsamur in the Republic of Armenia. The most archaeological data of this culture have been obtained and studied from the cemeteries of non-residential cites. In this paper, it is tried to analyze the main characteristics in a descriptive-analytical manner, based on archaeological data and with a comparative approach. What are the most important archaeological attributes of this culture in the studied geography? How the origins and ways of expanding this culture can be explained? It can provide a clear horizon and an appropriate background for the study of this culture in the northwest of Iran. The main features of this culture have been the use of gray pottery, various burial shapes, semi-nomadic lifestyle, and also, it has been the construction and use of the temples, in the spiritual and religious range.
خلاصه ماشینی:
(به تصویر صفحه مراجعه شود) تصوير شماره ١: محدوده مورد مطالعه ، (٤ :٢٠١٥ ,rafiyasiAzerbaycan cog) Figure 1: Map of the Neorhwestern Iran and the study area, )Azerbaycan coğrafiyasi, 2015: 4( حوزه پـژوهش فرهنـگ خوجـالي – گـده بـي در شـمال غـرب ايـران بيشـتر در سـواحل رود ارس از جلمـه در کورگــان هــاي خــداآفرين (ايروانــي، ١٣٨٩)، (ايروانــي قــديم و ممــيزاده ، ١٣٨٩)، (٢٠١٦ ,Kiani et al)، محوطــه زردخانــه (نيکنــامي و کــاظم پــور، ١٣٩٠)، (کــاظم پــور و ديگــران ، ١٣٩١)، قبرســتان لاريجــان و طــوعلي (هژبـــري نـــوبري، ١٣٨٦)، دينخـــواه تپـــه (١٩٧٤ ,Muscarella)، گـــوي تپـــه (١٩٥١ ,Brown)، حســـنلو (١٩٨٩ ,Dayson and Muscarella(، (١٩٦٥ ,Dayson)، (١٩٦٥ ,Young) مــورد مطالعــه قــرار گرفتــه اسـت .
گـروه دوم شـامل پـژوهش هـاي مـرتبط بـا ايـن فرهنـگ بـه نـام لچاشـن – متسـامور ( – Lechashen Metsamor) در منــاطق کوهپايــه اي ارمنســتان کــه بــه فرهنــگ تــدفين هــاي نــوع کورگــاني نيــز مشــهور اسـت و بيشـتر در کنــار رودخانـه هــا قـرار گرفتــه اسـت و بعضـي از ايــن محوطـه هــا و قبرسـتان هــا داراي تـوالي پـيش از عصـر مفـرغ متـاخر بـوده و حتـي تـا دوره هـاي تـاريخي نيـز ادامـه دارد.
شواهد مرتبط با فرهنگ خوجالي – گده بي در شمال غرب ايران (آذربايجان ) فرهنگ خوجـالي – گـده بـي در حـوزه جغرافيـايي شـمال غـرب ايـران علـيالخصـوص در سـواحل رود ارس (آراز) در محوطــه يــا گورســتان هــايي ماننــد کورگــان هــاي جعفرآبــاد خــداآفرين ، گورســتان لاريجــان ، گورستان طوعلي سـفلي و محوطـه زردخانـه و بوينـو تپـه هـم براسـاس شـيوه تـدفين و هـم از لحـاظ داده - هاي باستان شـناختي و فرهنگـي بهتـر مطالعـه شـده اسـت .