چکیده:
سبک هندی یا اصفهانی سرشار از مضامین متنوع و تصویرهای رنگارنگ است. صائب تبریزی از شاعران توانمند این سبک است که از پدیدههای مختلف طبیعی و غیرطبیعی بهعنوان بنمایه در مضمونپردازی و تصویرسازی بهره گرفته است. صائب در بسیاری از موارد، از این مضمونها و تصاویر بر اساس نقش ترغیبی و اخلاقی زبان برای برانگیختن مخاطب به انجام ارزشها و ترک ضد ارزشها بهره برده است. در این مقاله که با روش تحلیل محتوا و بهصورت اسنادی انجام شده، بنمایۀ حباب در دیوان صائب بررسی و تحلیل گردیده و به این پرسش پاسخ داده شده که صائب از بنمایۀ حباب در جهت کدام یک از مضامین تعلیمی بهره برده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که صائب غیر از اهداف توصیفی و بیان موضوعهای غنایی، حکمی و... اهداف تربیتی و تعلیمی را هم مد نظر داشته است. او با استفاده از قابلیت این بنمایه در مضمونپردازی و تصویرسازی، مخاطب خود را به خاموشی، ترک هواپرستی، دوری از نخوت و تکبر، ترک پوچگویی، ترک گناهکاری و تردامنی، تکیه نکردن و دل نبستن به دنیای فانی، دل نبستن به عمر زودگذر و... دعوت کرده است.
خلاصه ماشینی:
با توجه به اينکه هر بيت در شعر شاعران سبک هندي موضوع خاصي را دنبال ميکند، اين فرصت عالي در اختيار شاعر قرار ميگيرد کـه در يک غزل ، معاني متنوعي را بپروراند و رنگين کمان زيبـايي از شـعر خـود بـه نمـايش بگذارد.
همان گونـه کـه ذکـر شد، در شعر تعليمي که نقش ترغيبي زبان غالب است ، جهت گيري پيام به روي خواننـدة پيام است ؛ مانند اين بيت که شاعر با استفاده از بن مايۀ حباب که در سريع گذشـتن عمـر در سبک هندي مَثل است ، مخاطب را از تکيه بر عمر سبک جولان و زودگذر بازميدارد.
بيدل گفته است : مکن ز خوان کرم شکوه گـر نصـيبت نيسـت که در محيط نگون ساغر آمـده اسـت حبـاب (بيدل دهلوي، ١٣٨٦: ٣٤٧) نيست پرواي سر خـود بـاد دسـت عشـق را خنده بر طوفان زنـد از کاسـۀ وارون حبـاب (صائب ، ١٣٧٥: ٤٢٨) شاعر در بيت فوق با استفاده از اسلوب معادله ، کسي را که در راه عشق از همـه چيـز خود ميگذرد و ترسي از فدا کردن سر خود هم ندارد، مانند حبابي ميداند کـه در ميانـۀ درياست و کاسه هاي وارون بر دست دارد و سهمي از دريا و چشم طمعي بـه آن نـدارد.
گشته سرحلقۀ صاحب نظـران همچـو حبـاب کاسۀ هرکه در اين ميکده وارون شـده اسـت (صائب ، ١٣٧٥: ٧٦٦) ـ هوا داشتن حباب همان گونه که گفته شد، حباب از هوا تشکيل شده است و اين هوا کـه تناسـب واژگـاني نزديکي با هوا بـه معنـي هـوس دارد (جنـاس تـام )، ايـن قابليـت را دارد کـه شـاعران از آن به صورت ايهامي استفاده کنند و خداوند و اميران کلام براي ارائۀ انديشه هاي تعليمي.