نقدی بر کتاب «خاقانی شروانی نکته‌ها از گفته‌ها» نوشتۀ دکتر برات زنجانی معرفی و نقد

نوشتن شرح بر دیوان‌های شعری کار دشواری است و نیاز به صرف وقت و دقّت بسیار دارد. شارح باید با دنیای فکری و ذهنی شاعر آشنایی کامل داشته باشد تا بتواند شرحی دقیق و مستوفی بنویسد؛ به عبارت دیگر، شارح باید ارتباط بین محتوای کلام شاعر و بعد فنی و شیوۀ بیان او را بداند تا شرحی منقح به‌دست دهد. خاقانی از همان دست شاعرانی است که علاوه بر اندیشیدن به محتوای کلام به جنبۀ فنی و شیوۀ گفتن خود تاکید می‌ورزد. لذا، برای درک شعر او باید به تکنیک‌ها و ظرایف سخن وی توجّه کرد؛ در همین راستا بخش عمده‌ای از تحقیقات در مورد دیوان خاقانی از همان نخستین تحقیقات، به شرح ابیات و معنی لغات اختصاص دارد. یکی از کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر در عرصۀ خاقانی‌پژوهی منتشر شده؛ کتاب خاقانی شروانی نکته‌ها از گفته‌ها نوشتۀ استاد محترم دکتر برات زنجانی است. در جستار حاضر، برآنیم تا با وجود مزایای کتاب، اشکالاتی را که در شرح پاره‌ای از ابیات کتاب رخ داده است بیان کنیم. در بخش ابتدایی نقد کتاب حاضر به نقد و بررسی شکل ظاهری کتاب پرداخته‌ایم و در بخش دوم مقاله، که بخش مهم جستار را دربر‌می‌گیرد، بر اشکالات محتوایی کتاب متمرکز شده‌ایم و لغزش‌هایی که در شرح ابیات رخ داده است را واکاوی‌کرده‌ایم و در نهایت به برخی ابیات که نیازمند تتمیم و تکمیل بود در حدّ ضرورت اشاره کرده‌ایم.

شایان ذکر است؛ منابعی در متن کتاب وجود دارد که بیانگر این مطلب است که شارح محترم از آن‌ها بهره برده است؛ امّا در فهرست منابع نشانی از آن مآخذ نسیت، برای مثال می‌توان به قرآن، فرهنگ معین، فرهنگ ایران‌زمین و جامع‌التّواریخ اشاره کرد. به این بیت توجّه کنید: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} باید گفت این ابیات جز معنا و مفهوم تقریب و تخمین، ارزش دیگری ندارد و از آن نباید استنباط کرد که خاقانی در سال 500 متولد شده است. در دیوان خاقانی این کاربرد در معنای تضاد وجود دارد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} شایان ذکر است، معنی محصل مؤلف محترم نیز درخور تأمل است و استبعادی با معنی پیشنهادی ما ندارد. کاستی در شرح اشارات: ص 27 ذیل بیت: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} شارح محترم در توضیح این بیت، دقیقۀ ظریفی را بیان می‌کند. ص 75 ذیل بیت: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} شارح محترم در توضیح این بیت به شرح تحت‌اللفظی مفردات بسنده کرده است. در دیوان خاقانی بارها این مورد تکرار شده است؛ به ابیات زیر توجّه کنید: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} ص 76 ذیل بیت: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} شارح محترم در شرح بیت توضیحی افزوده‌اند، ایشان اعتقاد دارند که «اولاد‌الزنا کنایه از کرم شب‌تاب است که با طلوع ستارۀ سهیل می‌میرد». کاستی در شرح تلمیحات: ص 88 ذیل بیت: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} مؤلف در توضیح این بیت نوشته‌اند: «در چاپ دکتر سجّادی مصراع دوم چنین است: «زاغند و زاغ را صفت بلبل آرزوست» و در حاشیه در نسخۀ «ط» به‌جای «بلبل»، «کبک» آمده است».