چکیده:
صفت‌های فاعلی و مفعولی که به طبقه معنایی توصیفی-کنشی تعلق دارند، از مباحث مهم دستوری زبان فارسی هستند و آموزش آن‌ها در برنامه درسی گنجانده شده‌است. هدف از نگارش این مقاله توصیفی، بررسی درزمانی ساخت صفت فاعلی و مفعولی در سه دوره زبان فارسی و سیر تحول پسوندهای سازنده آن‌هاست. بررسی نشان داد از دوره باستان، برخی پسوندهای سازنده صفت فاعلی به میانه نرسیده و پسوند سازنده صفت مفعولی در دوره میانه به صورت d و t و جزئی مرده از ماده ماضی درآمده‌است. پسوندهای صفت فاعلی و مفعولی دوره میانه با تحولات واجی همگی به دوره نو رسیده‌اند. مقایسه کتاب‌های درسی راهنمایی و متوسطه نظام قدیم با متوسطه اول و دوم جدید، مشخص کرد که با انتقال مباحث دستوری به کتب فارسی در متوسطه نظام جدید، آموزش این دو مقوله به بخش قلمروی زبانی در پایان یکی از متون ادبی سال یازدهم محدود شده و انواع ساخت‌واژه این صفات حذف گردیده‌اند. همچنین، نشان داده‌شد با توجه به حذف «ریشه» که در زبان‌های ایرانی باستان برای صرف اسم و فعل کاربرد داشته و جانشین‌شدن آن با ماده ماضی و مضارع در دوره میانه و نو؛ کاربرد واژه «بُن» به جای ماده فعلی(ستاک)، نمی‌تواند لفظ دقیقی باشد.
خلاصه ماشینی:
مقایسه کتاب های درسی راهنمایی و متوسطه نظام قدیم با متوسطه اول و دوم جدید، مشخص کرد که با انتقال مباحث دستوری به کتب فارسی در متوسطه نظام جدید، آموزش این دو مقوله به بخش قلمروی زبانی در پایان یکی از متون ادبی سال یازدهم محدود شده و انواع ساخت واژه این صفات حذف گردیده اند.
برای مثال صفت فاعلی علاوه بر ماده مضارع ، از ماده ماضی و از غیر فعل (اسـم ) نیز سـاخته میشود یا صفت مفعولی ضمن اینکه از فعل مشتق میشود و از عنصر زمان برخوردار است ؛ در عین حال نقش های نحوی اسم را در جمله میپذیرد(جلیلی، نیک روز،١٣٩٦).
در ادامه مقاله ، تحلیل محتوای توصیفی در فرآیند آموزش صفت فاعلی و مفعولی درکتاب های ادبیات و زبان فارسی متوسطه نظام قدیم و جدید، انجام شده است .
وحیدیان کامیار(١٣٧١) در مقاله «بررسی صفت مفعولی و اهمیـت آن در زبـان فارســـی»، نگاهی ســـاختارگرا به این نوع صـــفت ارائه میدهد و در کتاب دســـتور زبان فارسـی(١)، صـفت های مفعولی را از نظر کاربرد به دو دسـته تقسـیم میکند: الف - کاملاصـفت (گشـوده ، بسـته ، سوخته ، خوش دوخت ، بادآورد)؛ ب - واژه هایی که از نظر سـاختمان صـفت مفعولی هستند اما کارکرد صفتی ندارند و در ساخت وجه مجهول و انواع فعل های ماضی استفاده میشوند(١٣٨٥: ٨٣).
تحول صفت مفعولی دوره باستان به ماده ماضی در دوره میانه به تصویر صفحه رجوع شود پسـوند ta– ایرانی باسـتان که برای سـاختن صـفت مفعولی گذشـته و صـفت فاعلی گذشته از ریشه بکار میرفته ، به ایرانی میانه به صـورت d و t و جزئی مرده از ماده ماضـی رسیده است (ابوالقاسمی،١٣٨٩: ١٨١) که در دستور معاصراز آن به عنوان شناسه ماضی ساز نام برده میشود.
(
, 
, 
)
