شناسایی عوامل موثر بر پراکنده رویی شهری و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر (نمونه مورد مطالعه: شهر ارومیه) مقاله

پراکنده‌رویی پدیده‌ای است که در نیمه دوم قرن بیستم شکل گرفته و امروزه به‌عنوان یکی از موضوعات محوری در بسیاری از کشورها مطرح است. پراکنده‌رویی پیامدهای مثبت و منفی فراوانی را به‌همراه داشته است و می‌توان گفت که با توجه به ساختارهای گوناگون و ویژگی‌های متفاوت جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و جز اینها، دلایل پراکنده‌رویی از شهری به شهر دیگر متفاوت است. ارومیه از شهرهایی است که در سال‌های اخیر با سرعتی شتابان گسترش یافته است. به‌منظور بررسی میزان پراکنده‌رویی در ارومیه، پس از مروری بر متون نظری و تجربی مرتبط، بر اساس تلفیقی از نظریات اوینگ و دیگران (2002)، تورنس (2008) و فرنکل و اشکنازی (2007)، با استفاده از 19 متغیر نشانگر پراکنده‌رویی و انجام تحلیل عاملی در 30 ناحیه ارومیه، در نهایت این شش عامل، که پراکنده‌رویی را در این شهر تبیین می‌کنند، معرفی شده‌اند: اختلاط کاربری، تراکم، بی‌قاعدگی نواحی ساخته‌شده، مرکزیت، دسترسی، و فضای فعالیت. مقایسه پراکنده‌رویی با روند گسترش کالبدی ارومیه در سال‌های مختلف، نشان می‌دهد نواحی‌ای که در دوران آغازین شکل‌گیری شهر به‌وجود آمده‌اند، پایین‌ترین میزان پراکنده‌رویی را دارند؛ و با هرچه نزدیک‌تر شدن به نواحی ساخته‌شده در سال‌های اخیر، می‌توان دید که عمدتاً روند گسترش شهر به سمت پراکنده‌رویی بیشتری میل می‌کند. همچنین بررسی ساختار تک‌مرکزی ـ شعاعی ارومیه و مقایسه آن با پدیده پراکنده‌رویی، مشخص می‌سازد که گسستگی ایجادشده در ساختار فضایی ارومیه باعث شده است که عمدتاً در نواحی خارج از ساختار شهر پراکنده‌روییِ زیادی مشاهده شود.

Disharmonic growth of Cities and urban sprawl are among the most problematic issues of current cities which have led to destruction of farm lands around them and other destructive consequences. Therefore, it has doubled the importance of conscious leading and controlling expansions of cities. Urban sprawl, which was initiated in the second half of the 20th century, is propounded as one of the main issues in most of the countries. Urban sprawl is accompanied by several positive and negative consequences and is caused by various reasons in different cities with different geographical, economical, political and social characteristics. The Iranian cities are no exceptions to this norm; although they have had slow expansions over the last centuries. However, as the time goes by, most of them are faced with sprawl phenomenon. Moreover, specific formal characteristics of the cities act as effective factors in urban expansion, and lacking specific forms and structural patterns. Meanwhile, structural tools, which have formed the city and caused the integration of spatial organization of it, are kinds of instruments that through them the urban planners, as well as the decision makers, can help the urban management to control the expansion of the city. Urmia is one of the cities that has confronted with rapid growth in recent years. In order to measure the sprawl in this city, after reviewing the related theoretical as well as empirical literature, based on the findings of Ewing et al (2002), Torrens (2008), Frenkel and Ashkenazi (2007) on sprawl, 19 variables were selected to study the sprawl phenomenon in this city. A factor analysis in 30 districts of the city was run to identify the underlying dimensions of sprawl in the city. Six factors were extracted, named: mix land use; density; irregularity of the built up area; centrality; access; and activity spaces. The combination of these 6 factors in a GIS map illustrates that the central areas of the city are the least affected areas by sprawl, and the further it goes from the center, the more intensive the sprawl becomes, whereas the most sprawl could be seen in the northwestern, southern, eastern and western parts of the city. Moreover, comparing sprawl and expansion process of the city in different periods of time shows that the earlier formed districts have the lowest sprawl and as a person reaches to the newly built areas, the city expansion process tends to have more sprawled. Also the investigation of the Radial-Concentric form of Uroumieh and the characteristics of development in location and time aspects and comparison of them with the sprawl in various parts of the city indicates that the rupture created in the city form have led to a high sprawl at the out-of-form areas. Consequently, in order to control the sprawl, some proposals were presented by making use of structural tools and creation of integration in the spatial organization of the city.

به منظور بررسی میزان پراکنده رویی در ارومیه ، پس از مروری بر متون نظری و تجربی مرتبط ، بر اساس تلفیقی از نظریات اوینگ و دیگران (۲۰۰۲)، تورنس (۲۰۰۸) و فرنکل و اشکنازی (۲۰۰۷)، با استفاده از ۱۹ متغیر نشانگر پراکنده رویی و انجام تحلیل عاملی در ۳۰ ناحیه ارومیه ، در نهایت این شش عامل ، که پراکنده رویی را در این شهر تبیین می کنند، معرفی شده اند: اختلاط کاربری ، تراکم ، بی قاعدگی نواحی ساخته شده ، مرکزیت ، دسترسی ، و فضای فعالیت مقایسه پراکنده رویی با روند گسترش کالبدی ارومیه در سال های مختلف ، نشان می دهد نواحی ای که در دوران آغازین شکل گیری شهر به وجود آمده اند، پایین ترین میزان پراکنده رویی را دارند؛ و با هرچه نزدیک تر شدن به نواحی ساخته شده در سال های اخیر، می توان دید که عمدتا روند گسترش شهر به سمت پراکنده رویی بیشتری میل می کند. در تحقیق حاضر کوشش شده است تا با ارائه چارچوبی نظری در زمینه پراکنده رویی شهری و شناسایی روند موجود، و همچنین بررسی ساختار فضایی شهری و رشد مربوط به آن ، عوامل مؤثر در این زمینه شناسایی و تحلیل گردند و با استفاده از اقدامات و راهکارهای مناسب ، زمینه ای مطلوب برای هدایت گسترش آتی شهرها فراهم آید. P. )2006(, Measuring Sprawl: A Case Study in the Urbanized Area of Binghamton, Bing- hamton University, State University of New York, UMI number: 1433450.