چکیده:
روند فزاینده بیابانیزایی در اقصی نقاط ایران، یکی از جدّیترین معضلات زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی است که کنترل آن از دغدغههای ملی محسوب میگردد. بنابراین ارزیابی عوامل موثر، شناسایی دامنه تاثیر آنها و مدلسازی رفتار بیابان میتواند در پیشبینی روند آتی و جلوگیری از گسترش بیابانزایی مفید واقع شود. لذا هدف از این پژوهش مدلسازی ژئومورفولوژیکی و پهنهبندی رخداد بیابانزایی حوضه کویر حاج علی قلی با استفاده از مدلهای آماری و تکنیک سیستم اطلاعات جغرافیایی است. بدین منظور ابتدا لایههای رقومی پارامترهای ژئومورفولوژی نظیر جنس مواد، واحدهای ژئومورفیک، کلاسهای فرسایشی، طبقات ارتفاعی، شیب و جهت شیب تهیه، و با لایه بیابانزایی منطقه تلاقی داده شد. پس از تشکیل پایگاه داده از طریق محاسبه مساحت واحدهای همگن، مبادرت به رابطهسنجی بین پارامترهای ژئومورفیک و طبقات بالفعل بیابانزایی گردید و مقادیر برآورد شدهی ضریب تبیین به عنوان دامنه تاثیر پارامترها در فرایند تخریب اراضی لحاظ گردید. نهایتاً جهت پهنهبندی رخداد بیابانزایی، لایههای رستری پارامترها براساس دامنه تاثیر و مدل گام به گام بایکدیگر تلفیق، و نتایج مورد ارزیابی دقت قرار گرفت. نتایج دربردارنده نقشه پهنهبندی منطقه مطالعاتی از پهنه خیلی شدید تا پهنه فاقد بیابانزایی میباشد، بطوریکه پهنه بیابانزایی خیلی شدید وسعتی معادل 32/482 کیلومترمربع (75/65 درصد) از تخریب اراضی فعلی را به خود اختصاص داده و امکان افزایش مساحت تا 85/2412 کیلومترمربع را دارد. پهنه بیابانزایی شدید نیز که 47/184 کیلومترمربع (14/25 درصد) از وسعت تخریب اراضی فعلی را در برگرفته، میتواند تا 92/3023 کیلومترمربع توسعه یابد. نتایج حاصل از اعتبارسنجی مدل و نقشه پهنهبندی، روند نزولی شاخص ارزیابی دقت را از پهنه خیلی شدید به پهنه فاقد بیایان-زایی نشان داده و بیانگر دقت لازم میباشد. در مجموع حوضه کویر حاج علی قلی از منظر تخریب اراضی بر مبنای پارامترهای ژئومورفیک یک اکوسیستم ناسالم بوده و دارای رفتار ناهنجار است که تنشهای ناشی از افزایش رخداد بیابانزایی را میتوان عامل اصلی ناسالمی سیستم و ناهنجاری رفتار آن برشمرد.
خلاصه ماشینی:
(Mainguet, 1991; Zhu and Chen, 1994: 20; Wu, 2002: 429; Luo, 2003: 29; Qi et al.
بنابراين اين پژوهش سعي دارد تا با استفاده از تکنيک هاي دورسنجي ، سيستم اطلاعات جغرافيايي و روش هاي آماري به شناسايي و ارزيابي خصوصيات ژئومورفولوژيکي محيط هاي بياباني حوضه کوير حاج علي قلي پرداخته و نهايتا رخداد بيابان زايي منطقه مطالعاتي را براساس پارامترهاي ژئومورفيک مدل سازي و پهنه بندي نمايد.
بخش اول در بردارنده پايش وضعيت بيابان زايي حوضه کوير حاج علي قلي است ، به گونه اي که پس تعيين حدود منطقه مطالعاتي براساس نقشه هاي توپوگرافي ١:٥٠٠٠٠ و مدل ارتفاعي رقومي ؛ وضعيت بيابان زايي منطقه با استفاده از داده هاي تصاوير ماهواره اي TM و +ETM در بازه زماني ٢٠ ساله (١٩٨٧- ٢٠٠٦) از طريق تکنيک هاي دورسنجي نظير تحليل مولفه مبنا، تسلدکپ ، شاخص هاي شوري ، پايش تغييرات ، تفاضل تصوير، طبقه بندي و ميانگين گيري هندسي مورد بررسي قرار گرفت و نقشه وضعيت فعلي بيابان زايي منطقه تهيه گرديد (شکل ٢)؛ که براساس نتايج آن ، مساحتي معادل ٧٤٨/٠٩٩ کيلومترمربع از محدوده مطالعاتي به عنوان مناطق داراي معضل کاهش پتانسيل و توان اکولوژيک و بيولوژيک شناسايي شد (موسوي و همکاران ، ١٣٩٢: ٨٥).
اين شرايط دقت لازم و ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 - Accuracy Assessment Index کافي مدل بيابان زايي ارائه شده و پهنه بندي حوضه آبي کوير حاج علي قلي برمبناي مدل مزکور را تأييد کرده و نشان از عملکرد صحيح آن در مدل سازي تخريب اراضي منطقه مطالعاتي براساس پارامترهاي ژئومورفيک مي باشد.
در اين پژوهش رخداد بيابان زايي حوضه آبي کوير حاج علي قلي براساس پارامترهاي ژئومورفيک نظير جنس مواد، واحدهاي ژئومورفيک ، کلاس هاي فرسايشي ، شيب ، طبقات ارتفاعي و جهت شيب ، مدل سازي و پهنه بندي شده است .