چکیده:
در خصوص استجابت دعا یک تصور عرفی وجود دارد و آن اینکه خداوند از دعای بندگان متأثر می‌شود و با تغییر ارادۀ خود در عالم تصرف کرده و دعا را اجابت می‌کند. آیا به‌واقع، دعای ما موجب تغییر در ارادۀ الهی می‌شود؟ در این مقاله، ضمن تبیین پنج پاسخ ممکن به این مسئله در اندیشۀ اسلامی ـ شیعی، تلاش شده تا تبیین موجه‌تری از پاسخ این مسئله در ساختار اخلاق فضیلت جست‌وجو شود. پاسخ نخست متعلق به ابن‌سیناست که دعا را از مقدرات الهی می‌داند؛ پاسخ دوم را صدرالمتألهین بیان کرده که تأثیرپذیری را به واسطه‌های فیض الهی نسبت داده است. پاسخ سوم را می‌توان در قالب تفکیک صفات ذات از صفات فعل جست‌وجو کرد. پاسخ چهارم را کسانی دنبال می‌کنند که فرایند استجابت دعا را سرّ قدر می‌دانند. پاسخ پنجم از سوی عرفا، استجابت را به تجلی الهی گره زده است. اما پاسخ مدنظر مطابق تقریر دینی از اخلاق فضیلت، این است که در فرایند استجابت، تغیر و انفعال در مدعو رخ نمی‌دهد، بلکه در داعی محقق می‌شود. ذات و ارادۀ مدعو ثابت است و فیضیان وجودیِ خداوند همواره جاری است. ازاین‌رو به هر اندازه که داعی مهذب‌تر شود، سنخیت وجودی بیشتری با مدعو می‌یابد و ارادۀ او همراستا با خدا خواهد شد، قدرت او بر تصرف در تکوین بیشتر می‌شود و طلب او به اجابت نزدیک‌تر خواهد شد. هر اندازه انسان از معرفت و حکمت حقیقی و از نفسی پالوده و مهذب برخوردار شده باشد، به همان اندازه سخنش در ملکوت شنیده خواهد شد و دعا و طلب مبتنی بر اراده و خواستۀ اصیل او محقق خواهد شد.
There is a customary notion about God’s answer to prayer that suggests that God is influenced by the prayers, makes new changes in the world of existence by changing his will, and answers the prayer. Does our prayer really change and affect the divine will? Explaining the four possible answers to this question in Islamic-Shī‘a thought, this article tries to seek a more just explanation for this question within the framework of virtue ethics. The first answer belongs to Avicenna who considers prayer as a divine decree. The second one is expressed by Mulla Sadra, who attributes the affectedness to the mediators of the Divine Grace. The third answer can be expressed through separating the attributes of essence from the attributes of the action. The fourth answer is proposed by those who consider prayer a mystery of predestination. However, the answer that agrees with the religion explanation of virtue-oriented ethics is that in the process of answering to the prayer, the change does not happen in the Asked One; rather, it occurs in the person who prays. The Essence and Will of the Asked One is fixed, and the essential effusion of God’s Grace always exists. Therefore, the more purified the prayer person becomes, the more congruent he will be with the Asked One, his will gets in line with that of God, his power to make changes in the world of creation will be more, and his demand will come closer to fulfillment. The more a person has true knowledge and wisdom as well as a purified soul, the more his speech will be heard in the Heavenly Kingdom and His prayer – which is based on genuine will and want – will be answered.
خلاصه ماشینی:
استجابت دعا و تغيير اراده الهي؛ پاسخي بر مبناي اخلاق ديني فضيلت گرا * رحيم دهقان استاديار دانشکدة الهيات و اديان دانشگاه شهيد بهشتي، تهران ، ايران (تاريخ دريافت : ١٣٩٩/٠٦/١١؛ تاريخ پذيرش : ١٣٩٩/١٢/١٩) چکيده در خصوص استجابت دعا يک تصور عرفي وجود دارد و آن اينکه خداوند از دعاي بندگان متأثر مـيشـود و بـا تغييـر ارادٔە خود در عالم تصرف کرده و دعا را اجابت مي کند.
چه فرايندي رخ مي دهد که دعـاي انسـان مسـتجاب مي شود و آيا در اين فرايند ارادٔە خدا تحت تأثير دعاي انسان قرار مي گيرد؟ اگـر رفتـار مـا سبب تغيير رفتار خدا ميشود، آيا اين بدان معني نيست که ما با رفتار خود رفتار خدا را نيـز تحت تأثير قرار مي دهيم ؟ از يک سو استدلال هاي متعددي چون استدلال از راه کمال مطلق بودن خداوند١، استدلال از راه بسيط بودن ذات حق ٢ و استدلال از طريق نفي جسـم بـودن (حلي، ١٤٣٠ق : ٢٩٤)٣، نشان مي دهند که عالي از داني تأثير نمي پذيرد و ارادٔە خداونـد بـه تأثير از دعاي بندگان متأثر نمي شود.
قبـل از ورود بـه بحـث خصـوص تبيـين پاسخ هاي موجود و ارائۀ پاسخ موردنظر به اين مسئله ، ذکر دو نکته لازم است : نخست اينکه مسئلۀ دعا و چگونگي استجابت آن ، از جمله مسـائل غـامض اسـت کـه به راحتي نمي توان پاسخي قاطع به آن داد.
(
, 
, 
)
