چکیده:
براساس ادله نقلی، همه مخلوقات دارای سطحی از علم و شعور هستند که می‌توانند تسبیح خداوند کرده و با میل و رغبت از فرامین او اطاعت کنند. آیات و روایات در این زمینه آن‌چنان زیاد است که می‌توان گفت یکی از مسلمات دین مبین اسلام، وجود علم و آگاهی برای همه موجودات است. اهل معرفت در تأیید این اندیشه دینی، شهودات خود را شاهد آورده‌اند و فلاسفه، به‌ویژه صدرالمتألهین برای اثبات عقلیِ این آموزه نقلی و شهودی، دلایل متنوعی ارائه کرده‌اند. اما برخی محققان تلاش‌های عقلی در این زمینه را ناموفق دانسته و اشکالات متعددی به هر یک از براهین فلسفی وارد ساخته‌اند. در این مقاله، دو برهان از براهین صدرالمتألهین برای اثبات علم و شعور همگانی را به‌همراه برخی اشکالات وارد شده بر آنها تبیین و ارزیابی نموده‌ایم. برهان اول از راه تشکیک وجود به اثبات علم عمومی می‌پردازد و چهار اشکال بر آن وارد شده و برهان دوم از راه شعور فاعل‌های طبیعی به لوازم و اقتضائات خود، علم همگانی را اثبات می‌کند و با سه اشکال مواجه شده است. در این نوشتار تلاش کرده‌ایم نشان دهیم که براهین مزبور تام و تمام بوده و همه اشکالات مزبور قابل دفع و رفع هستند
According to narrated arguments, all beings enjoy some level of consciousness and awareness by which they can glorify Allah and obey His commands willingly. The Qur’anic verses and traditions on this issue are plenty enough to claim that awareness for all beings is taken for granted in Islam. Mystics have suggested their visions in order to support this religious idea and some philosophers particularly Mulla Sadra have put forward various arguments proving this intuitive and reported doctrine rationally. Nonetheless, some scholars hold that all efforts on this regard are useless trying to raise many objections against those rational arguments.In what presented here, the author has reported Mulla Sadra’s two arguments for the theory and studied those objections. The first argument comes from the graded theory of existence facing four objections and the second comes from the demands of consciousness of natural agents facing three objections. The author has shown that the two arguments are efficacious and all objections can be answered and dropped.
خلاصه ماشینی:
برهان اول: تشکیک وجود مرحوم صدرالمتألهین در این برهان با استفاده از تشکیک وجود و برخی از اصلی‌ترین پایه‌های حکمت متعالیه (اصالت وجود، اشتراک مفهوم وجود و اشتراک حقیقت وجود) عالم بودن همه موجودات را ثابت می‌کند.
به‌این‌ترتیب، اگر علم را یکی از صفات حقیقی خود وجود بدانیم نه یکی از صفات مرتبه‌ای خاص از وجود (مثلاً مراتب مجرد آن)، این نتیجه حاصل می‌شود که همه موجودات، در حد و اندازه و مرتبه خود، واجدِ علم و شعور هستند؛ درست مثل اینکه اگر آب اقیانوس را یک واحد متصل فرض کنیم، یک قطره جداشده از آن، تمام خاصیت‌های آب اقیانوس را به‌اندازه خودش دارد (ر.
اما درهرحال برهان اول تمام نیست؛ زیرا: الف) اگر تشکیک خاصی وجود در مقابل وحدت وجود عرفانی بوده و به این معنا باشد که یک وجود واحد ذو مراتب داریم که حق‌تعالی مرتبه بی‌نهایت شدید و عالی آن است و مخلوقاتْ مراتب دانی آن هستند، دراین‌صورت، استدلال فوق صحیح خواهد بود و هر صفتی در هر مرتبه‌ای از وجود باشد، به‌نحوی ضعیف‌تر یا شدیدتر در سایر مراتب وجود هم خواهد بود.
برهان اول با استفاده از تشکیک وجود و برخی از اصلی‌ترین پایه‌های حکمت متعالیه (اصالت وجود، اشتراک مفهوم وجود و اشتراک حقیقت وجود) عالم بودن همه موجودات را به این‌صورت ثابت می‌کند که همه حقایق خارجی در اصل وجود و نیز در صفاتِ خود وجود، از جمله علم، مشترک بوده و اختلاف آنها به شدت و ضعف است.
بر برهان دوم نیز سه اشکال ممکن است وارد شود که می‌توان همه آنها را با مبانی صدرالمتألهین پاسخ داد: الف) در این برهان از حضور معلوم نزد موجودات مادی و مجرد به عالم بودن آنها استدلال شده است.
(
, 
, 
)
